Sự ra hoa của lan - Nguyễn Công Nghiệp

1. NHÓM LAN CÓ HOA NỞ VÀO MÙA MƯA

Nguyên nhân làm cho hoa nở của nhóm lan này là do sự khô hạn trong mùa nắng như loài (Cattleya mantini, đa số các loại thuộc giống Dendrobium, giống Aerides, một số loài thuộc giống Doritis, điều kiện bất lợi trong mùa nắng giúp cho cây lan dự trữ dưỡng liệu và sẵn sàng phát dục khi điều kiện thuận lợi trong mùa mưa đến.

2. NHÓM LAN CÓ HOA NỞ VÀO MÙA NẮNG

Nhóm lan có hoa nở vào mùa nắng có rất nhiều nguyên do :

- Nhiệt độ cao là nguyên nhân kích thích sự ra hoa của một số giống Vanda, Arachnis, Renanthera, Aranda ... hoa nở nhiều nhất vào tháng 2 tháng 3.

- Quang kỳ là yếu tố tác kích sự ra hoa của loài Rhynchostylis gigantea, Cymbidium vùng lạnh. 

- Sự thọ hàn làm cho một số của giống Dendrobium vùng cao nguyên Nam Trung Bộ, một số loài thuộc giống Phalaenopsis, loài Hạc đỉnh... nở hoa vào dịp tết âm lịch tức tháng 2

Trong điều kiện tự nhiên thường có sự tương quan rất chặt giữa nhiệt độ và độ dài ngày. Vào tháng 12, nhiệt độ khí trời rất thấp và ngày lại ngắn trong năm, vì thế các loại hoa nở vào dịp Tết âm lịch. Có thể có sự tác động hỗ tương giữa 2 yếu tố cùng lúc, quang kỳ và sự thọ hàn. Đối với sự trổ hoa của loài Hạc đỉnh (Phaius tankervilliae) điều này được minh chứng rất rõ ràng. Loài Hạc đỉnh trồng tại vùng Di Linh và Lang Hanh (tỉnh Lâm Đồng) hoa nở vào tháng 1-2 trong khi tại thành phố Hồ Chí Minh nhiệt độ cao hơn, hoa lại nở vào tháng 3-4, dù rằng trong điều kiện nhiệt độ thấp sự hình thành phát hoa rất chậm.

Loài Cattleya labiata, tạo nụ hoa vào tháng 5, nhưng sự phát triển thành hoa bị ngăn chặn do ngày dài và nhiệt độ nóng. Đến tháng 12, khi ngày ngắn và thời tiết mát hơn, cây mới ra hoa. Vì vậy sự xen kẽ nhật kỳ đặc biệt có thể tạo ra hay ngăn chặn sự trổ hoa.

3. NHÓM LAN HOA NỞ SUỐT NĂM

Gồm đa số các loài thuộc giống Cattleya Brassavola, Oncidium, Epidendrum... Hoa chi hình thành khi giả hành mới thành thục, trong các loài này đến tuổi trưởng thành, nếu chậu có nhiều giả hành cây rất siêng ra hoa, hầu như mỗi giả hành đều có thể mang một hoa như Brassavola nodosa Oncidium Goldiana, Cattleya Intermedia Acquimu Rose..., vì thế các loài thuộc nhóm này có thể trổ hoa bất cứ mùa nào trong năm với điều kiện giả hành to và khỏe. Các loài thuộc nhóm này khi được nuôi dưỡng trong điều kiện sinh thái hoàn toàn thích hợp. nguyên nhân chủ yếu làm cho nở hoa là quá trình dinh dưỡng với việc sử dụng một tỷ lệ cân đối NPK. Trong điều kiện bình thường cây chỉ được bốn loại phân 30-10-10, khi cây hình thành giả hành mới phải thay đổi chế độ dinh dưỡng, lúc này phân 6-30. 30 sẽ giúp bạn hy vọng có một nụ hoa hơn.

Đối với các loài lan nở theo mùa, việc điều khiển sự ra hoa càng phức tạp, như các loài lan mà sự trổ hoa chịu ảnh hưởng của quang kỳ tính và sự thọ hàn, ta khó thực hiện những tác nhân nhân tạo trong điều kiện Việt Nam. Các loài khác, sự ra hoa do nhiệt độ cao hay sự khô hạn, thì việc điều khiển ra hoa tương đối dễ dàng hơn, có thể giảm nước tưới để tạo sự khô hạn hay tăng sự chiếu sáng để tăng nhiệt độ. Do khí hậu không bao giờ ổn định trong suốt cả năm; trong mùa mưa cũng có những tiểu hạn nhỏ, chính điều này làm cho một số loài tưởng chừng chỉ nở hoa có mùa cũng có thể nở hoa rải rác trong năm như một số loài thuộc giống Dendrobium.

Nếu cây lan đã được trồng trong điều kiện thật là lý tưởng, chắc chắn cây sẽ ra hoa, phương pháp xử lý ra hoa của lan bằng các tác nhân nhân tạo chỉ nên B thực hiện trên các cây lan thành thục theo các yêu cầu mong muốn như Tết, Nô-en..., nhưng người xử lý phải nhớ rằng luôn luôn có sự mẫu thuẫn giữa sinh trưởng và phát dục.

Đối với một số loài lan nở không đúng vào thời điểm thích hợp, có thể kéo dài hoặc rút ngắn thời gian hoa bắt đầu nở bằng những biện pháp đơn giản Các tỉnh phía Bắc có thể thực hiện điều này rất dễ dàng nhờ nhiệt độ rất lạnh vào mùa đông và nhiệt độ rất nóng vào mùa hè, vì thế sự chênh lệch giữa nhiệt độ trong vườn và ngoài trời rất là đáng kể, nhiệt độ thấp kéo dài thời gian hình thành nụ hoa và giúp hoa lâu tàn, nhiệt độ cao thì ngược lại. Các tỉnh phía Nam không có sự chênh lệch đang kể giữa trong nhà và ngoài vườn bất cứ mùa nào trong năm, và vì thế chỉ dễ dàng làm cho hoa nở sớm nhờ nắng hơn làm cho hoa nở muộn nhờ lạnh, tạm thời cũng có thể dùng những bóng cây râm mát, không khí thật dễ chịu để kéo dài thời gian nở của hoa. Không khí tù hãm rất dễ làm hoa chóng tàn. Tưới nước vào hoa cũng đem đến những hậu quả tương tự. Dung dịch urê pha thật loãng với nồng độ 1 muỗng cà-phê trong 8 lít nước cũng có hiệu quả kéo dài thời gian trổ hoa của tất cả các loài lan với chu kỳ phun cách nhật.

Trong quá trình nuôi dưỡng lan, có thể bạn sẽ gặp trong vườn một vài cây lan nào đó không bao giờ ra hoa. Hãy coi chừng ! đó có thể là cây vùng lạnh hay vùng Á nhiệt đới được trồng trong điều kiện nóng như các loài Huyết nhung (Renanthera imchootiana). Long nhãn Kim điệp (Dendrobium fimbriatum), Vây cá (Dendrobium lindleyi), Mỹ dung Dạ hương (Vanda denisoniana). Các loài lan Đà Lạt trên sẽ không bao giờ trổ hoa trong điều kiện khí hậu thành phố HCM.

Loài Sophronitis là một loại lan ở vùng lạnh vì thế các loài Cattleya có họ hàng với giống này như SC, SLC, trồng trong điều kiện nóng rất khó ra hoa, hoặc chỉ ra hoa vào những lúc nơi trồng có điều kiện khí hậu thật mát như vào dịp tết hay những lúc trời bão. Trái lại một số loại lan vùng nóng như Cattleya pandurata, Laelia tibicinis, Vanda Miss Josephin, Vandopsis lissochiloides, chắc chắn rằng sẽ không bao giờ ra hoa trong điều kiện tự nhiên tại vùng lạnh, nếu có chỉ là những trường hợp rất là hạn hữu.

Do đó khi cây trưởng thành muốn trổ hoa nên tìm cách cung cấp cho cây nhiều ánh sáng hơn, cũng có thể cây không có thời kỳ ngưng nghỉ đầy đủ, hoặc thọ hàn như đã nói trên.

Sự nở hoa của lan còn phụ thuộc vào đặc tính sinh lý và di truyền của từng loài, nếu như loài Ngọc điểm có hoa nở rộ vào tháng 1, thì loài Long tu, Kim điệp, Giả hạc hoa lại nở vào tháng 2, vì thế vào những năm nhuận thì loài Ngọc điểm nở hoa quả sớm, còn các loài kia thì hoa nở rộ đúng ngày hái lộc. Trái lại vào những năm không nhuần, mồng một Tết chỉ có loài Ngọc điểm nở hoa và cá biệt rải rác vài giò Long tu, Kim điệp... Vì thế vào các năm không nhuần các loài này sẽ được đưa từ Di Lình về thành phố sớm hơn một tháng so với năm bình thường, do nhiệt độ ấm của thành phố Hồ Chí Mình sẽ thúc đẩy nhanh hơn sự ra hoa hơn vùng bản xử mà cây lan sinh sống. Ngược lại, đem lan Ngọc điểm vào chỗ râm mát và phun cho nó dung dịch u rê loãng, vào những năm nhuần. Cả 2 việc làm hoàn toàn trái ngược trên nhằm cùng mục đích giúp lan nở đúng Tết. 

Đối với các loài thuộc giống Phalaenopsis, ở Việt Nam hoa có thể nở vào 2 mùa khác nhau: tháng 8 hoặc tháng 2, mùa hoa có thể kéo dài từ 2-4 tháng. Khi hoa tàn, ta cắt trục phát hoa chữa lại khoảng 4 đốt, phần này sẽ nấy chổi và hoa sẽ nở vào mùa ngược lại, vì thế người chơi lan Hồ điệp hình như lúc nào cũng cảm thấy vườn mình có hoa suốt năm.

Theo De Vries (1953), sự nở hoa của lan Hồ điệp là do sự thọ hàn. Nghiên cứu nay được bà Trần Thanh Vân bổ sung năm 1974, bằng kỹ thuật khí hậu đài tại Gif sur Yvette (Pháp). Bà đã điều khiển thành công sự ra hoa của loài Phalaenopsis amabilis và Phalaenopsis schilleriana dưới 1 năm tuổi bằng cách đặt cây vào khí hậu đài với nhiệt độ 17°C vào ban đêm và 24°C vào ban ngày, ẩm độ 60 - 80%, quang kỳ thay đổi từ 6 - 24 giờ chiếu sáng tùy điều kiện nuôi cây. Trong thời gian từ 2 đến 3 thẳng cây lan sẽ nở hoa toàn bộ. Với cách trồng cổ điển một cây lan như thế muốn trổ hoa phải mất thời gian từ 6 đến 7 năm. Bà cũng làm thành công sự ra hoa các loài thuộc giống Dendrobium, Cattleya, Miltonia... từ 6 tháng đến 1 năm tuổi. Sự ra hoa này thực hiện do 3 yếu tố chính : nhiệt độ, ánh sáng, dinh dưỡng Trong đó nhiệt độ được dùng thích nghi cho sự trở hoa là 17°C với quang kỳ 6 giờ chiếu sáng ngày,

"Holttum (1957) cho rằng hoa của loài Thạch học Dendrobium crumenatum) nở hoa là do cây bị lạnh rong vài giờ và sẽ trổ hoa sau một tuần lễ. Vì hoa của chúng nở đồng loạt trong cùng một ngày ở bất kỳ nơi nào trong thành phố và các tỉnh lân cận, chiều về hoa sẽ tàn hẳn nên nhiều người gọi là lan Phù dung.

Theo Le Coufle (1981) sự tạo thành nốt hoa thường gây ra do sự giảm nhiệt độ nhỏ hơn 14°C chỉ ban đêm thôi, trong thời gian tối thiểu 3 tuần lễ.

Sự nở hoa của giống Catasetum càng thú vị, đừng ngạc nhiên khi nhận thấy trên cùng một chậu, có thể nở 2 loài hoa khác nhau: hoa đực và hoa cái. Sự ra các loài hoa khác nhau phụ thuộc vào điều kiện môi trường, vì thế nếu có nhượng cho người thân một cây giống Catasetum, bạn phải giải thích điều kỳ lạ nói trên, nhằm mục đích tránh sự mất lòng tin khi hoa lan nở.

Ông Hồ Minh Bạch dùng Gibberelin nồng độ 100ppm và B1 để kích thích sự ra hoa của lan rất có kết quả.

Ở nước ngòai, Jack L. Bivins, đã dùng chất Gibberelin với nồng độ 500-5.000 ppm để tăng kích thước và rút ngắn thời gian nở hoa của các loài thuộc giống Cymbidium.

Câu lạc bộ học Viện Hoa Lan trường Đại học tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh đã dùng phân bò viên kích thích ra hoa của Cattleya kết quả rất khả quan với BLC Almakee Tip Malee, một số nghệ nhân dùng phân vô cơ 0-24-24 để kích thích sự trổ hoa của một số loài Vanda treo,

Vị trí của chồi hoa trên giả hành cũng biến đổi. Đối với các loài thuộc nhóm đơn thân, chồi hoa thường xuất hiện trên các mắt song song với lá và thẳng góc với rễ và cuối chồi hoa đôi khi hình thành một cây con lơ lửng trong không khí, thật là thú vị như một số loài Hồ điệp.

Các loài thuộc nhóm đa thân thì phức tạp hơn nhiều, vị trí chồi hoa có thể hình thành ở giả hành cũ hay mới, phần đáy, phần đỉnh hay dọc suốt thân giả hành. Hoa có thể cô độc hay từng chùm chia nhánh, có khi có đến vài trăm hoa. 

Các loài thuộc giống Cybidium, Phaius, phát hoa thường rất dài và mọc từ đáy giả hành mới được thành lập trong năm. Các loài thuộc giống Cattleya hoa thường mọc ở đỉnh giả hành mới được tạo thành, nụ thường được bọc trong một bao hoa, một số loài bao hoa sẽ khô trước khi nụ hoa xé bao vượt ra ngòai, thường đa số các loài thuộc giống Cattleya bao hoa vẫn còn tươi khi hoa lan mới nở. Một số ít không có bao chỉ là những nụ hoa bé trơ trọi như Dendrobium và lớn lên dần. Ở các loài thuộc giống Dendrobium nụ hoa có thể mọc lên các đốt của thân giả hành mới, cũng như giả hành cũ, mỗi giả hành có thể hình thành các nụ hoa rất nhiều lần, trong nhiều mùa và nhiều năm khác nhau. Đôi khi hoa Dendrobium mọc thành 2 tầng : tầng trên, trên đỉnh các cây con, tầng dưới trên các đốt của các giả hành Paphiopedilum được bảo vệ hoa bằng một bao kín và dấu chứng đầu tiên của sự trổ hoa là sự xuất hiện một bao nhỏ bên trong lá mới. Bao này được nâng lên cao do thân mọc dài ra và cuối cùng hoa sẽ trỗ, để lại bao hoa gắn liền với phần dưới của bầu noãn.

Sự ra hoa của các giống Cattleya bắt đầu khi cây hình thành giả hành và lá mới. Trái lại, có một số loài của giống Dendrobium cây sẽ rụng hết toàn bộ lá trước khi ra hoa. Còn các giống Catasetum lá sẽ rụng khi hoa tàn, chỉ chừa lại một giả hành trơ trọi.

Sự ra hoa của lan rất là kỳ diệu, chắc chắn vấn đề này sẽ được người ta quan tâm hơn nữa.

4. LỊCH RA HOA CỦA MỘT SỐ LAN RỪNG VIỆT NAM

- Các loại lan ra hoa từ tháng 1 đến tháng 2 (Tết Âm lịch): Các loài Long Tu, Kim Điệp, Giả Hạc, Nhất điểm Hồng, Bạch hỏa hoàng, Thủy tiên trắng, Lụa vàng, Ý thảo lai, Ngọc điểm, Hàm Long, Tuyết Ngọc, Tuyết Mai, Hạc đỉnh, Hoàng lan, Hồng lan, Hồng hoàng, Kim hài, Vân Hài, Hài hồng, Hài cánh sen, Hồng Dâu, Hoàng phi Hạc

- Các loài lan ra hoa từ tháng 3 đến tháng 5: Các loài Bò cạp tía, Huyết nhung, Cẩm báo, Thanh đạm xanh, Thạch hoa, Ý thảo, Báo hỉ, Đuôi cáo, Hồng nhạn, Mỹ dung Dạ hương, Hoa hoàng, Giáng Hương, Long nhãn kim điệp, Thái Bình, Thủy tiên tím, Thủy tiên mở gà, Uyên ương, Đơn cam ...

- Các loại lan ra hoa từ tháng 6 đến tháng 9. Các loài Thủy tiên cam, Thủy tiên râu, Bạch vĩ hồ, Bầu rượu xếp ba, Phương Dung, Hồng Hạc, Hồng Phượng, Bạch Phượng, Tiểu hồ điệp...

5. BẢO DƯỠNG CÁC HOA

Cành hoặc hoa lan cắt, muốn chơi trong một thời gian lâu, phải được giữ ở nhiệt độ thấp tương đối. Nhiệt độ tối hảo là 10°C. Phải “làm tươi trẻ" lại phần cắt của cành hoa bằng cách cắt lại phần gốc độ vài milimét bằng một con dao sắc bén sau khoảng thời gian hai đến ba ngày. Động tác này phải được làm dưới nước để tránh khí trong các mô. Các chùm của Phalaenopsis mà các hoa bắt đầu héo có thể làm tươi lại thêm ngày bằng cách để các hoa nổi trên mặt nước trong một bình nước sạch khoảng một đêm.

Tác giả bài viết
Nguyễn Công Nghiệp