Cách trồng các loài lan thuộc giống Dendrobium - Nguyễn Công Nghiệp

Dendrobium là một giống lan có nhiều loài trong họ Orchidaceae giống gồm hơn 1.600 loài. Giống chiếm vị trí lớn nhất là Bulbophyllum. Phân bố trên các vùng thuộc Châu Á nhiệt đới, tập trung nhiều nhất ở Đông Nam Á và Úc châu. Nếu như các nước Nam Mỹ tự hào về các loài thuộc giống Cattleya tuyệt đẹp của mình, thì các nước Đông Nam Á cũng hãnh diện vì có giống Dendrobium vô cùng phong phú. Không có một dạng chung nhất về hoa, cây, cũng như cách trong của giống Dendrobium với số loài quá lớn này. Điều kiện sình thái cũng rất đa dạng, có nhiều loài chỉ mọc và ra hoa ở vùng lạnh, có loài ở vùng nóng, có loài trung gian. Cũng có loài thích nghi với bất cứ điều kiện khí hậu nào.

Căn cứ vào cách sống của các loài thuộc giống Dendrobium có thể chia ra làm 2 dạng chính: dạng thòng hay nobile và dạng đứng hay phalaenopsis. Dang thứ nhất đòi hỏi nhiệt độ thấp và kết quả lai giống ít tiến bộ. Do vậy nhiều nhà chơi hoa lan ở thành phố ta ưa thích kiểu phalaenopsis hơn vì Dendrobium dạng này đổi hỏi nhiệt độ nóng nên dễ thành công, nhiều cây lai phong phú và đa dạng. Cả hai dạng đều sống với điều kiện nhiều ánh sáng.

Tuy nhiên, nếu xét trên khía cạnh thương mại, ta có thể dùng mô hình sau cho các loài thuộc giống Dendrobium. Các loài thuộc giống Dendrobium dùng cho mục đích kinh doanh là lan da thân với nhiều giả hành. Căn hành với khoảng cách giữa các mắt ngắn hơn Cattleya, các giả hành thường mang một thân với nhiều lá mọc xen kẽ, trên thân có rất nhiều mắt ngủ. Chính nhờ các mắt này mà các loài thuộc giống Dendrobium có thể nhân giống nhanh bằng phương pháp chiết nhánh thông thường so với các giống lan khác. Không có sự khác biệt rõ rệt giữa các mắt ngủ trên căn hành và trên thân. Hoa có thể mọc từ thân thành từng chùm hay từng hoa cô độc. Có một số loài rụng hết lá trước khi ra hoa. Các chồi hoa không những mọc trên các giả hành mới, mà có thể mọc trên các giả hành cũ nữa, vì thế giống Dendrobium khi ra hoa nó cho một số lượng cành hoa nhiều hơn bất kỳ một loại lan nào khác, chính vì thế, ngày nay nó chiếm ưu thế trên thị trường hoa cắt cành. Vị trí của hoa trên giả hành cũng biến thiên, có thể giữa các đọt lá hay từ các mắt ngủ trên thân gần ngọn, cũng có thể trên ngọn cây keiki. Hoa có thể rù xuống hay đứng thẳng.

Dendrobium cũng là giống rất phong phú về màu sắc và hình dạng hoa. Chính vì thế người Việt Nam dùng những hình tượng khác nhau để tượng trưng cho một số loài Dendrobium nào đó : một con chim bồ câu trắng - lan Bạch câu, một loài hạc lẻ loi - lan Giả hạc, hay một đàn bướm vàng bay trong gió - lan Kim điệp và nếu ta đã có lần nhìn thấy lan Long tu nở rộ trong rừng với thế buông xuôi của dòng thác đổ, ta mới thấy được sự tưởng tượng vô cùng phong phú của đầu óc người Việt Nam ta.

Các loài thuộc giống Dendrobium được ưa chuộng hiện nay là các loài có hoa to theo dạng hoa Hồ điệp, đài và cánh thẳng, nhiều hoa và lâu tàn.

Hầu như anh em dòng họ của giống Dendrobium là những loài hoa rất lâu tàn, trung bình 1 - 2 tháng. Cá biệt có loài trên 3 tháng, hoặc có thể hoa nở suốt năm bởi các chồi hoa mới luôn luôn thế các chồi hoa cũ như các giống Dendrobium Caesar Alba, Dendrobium Caesar Latin... Tuy nhiên có loài cũng sớm nở tối tàn như lan Thạch hộc (Dendrobium crumenatum).

Thế giới Dendrobium là một thế giới vô cùng phức tạp, ngay sự ra hoa thuộc loài các giống cũng có 2 lành vực hoàn toàn khác nhau : một nhóm gồm các loài thuộc giống Dendrobium ra hoa vào đầu mùa mưa do quá trình khô hạn trong mùa nắng, nhóm khác ra hoa vào dịp Tết và hiện nay chưa được biết một cách chắc chắn do ảnh hưởng của quang kỳ hay sự thọ hàn, hoặc do tác động hiệp trợ của cả 2 yếu tố.

1. Nhiệt độ, ẩm độ, tưới nước

Giống Dendrobium gồm nhiều loài thích nghi với các điều kiện sinh thái khác nhau. Có thể tạm chia Dendrobium làm 2 nhóm chính: nhóm ưa lạnh và nhóm ưa nóng. Có thể nghiên cứu tỉ mỉ ở phần 6.3. theo sự mô tả của Alex D.Hawkes.

Nhóm Dendrobium ua lạnh sinh trưởng và phát triển tốt dot sigma nhiệt độ lý tưởng là 15°C gồm các giống được lấy từ các vùng cao nguyên của Việt Nam và Miến Điện trên cao độ 1.000m ví dụ các loài Vảy cá (Dendrobium linlleyi), Thủy tiên tím (Dendrobium amabile), Long nhẫn kim điệp (Dendrobium fimbriatum). Các loài này nếu được trồng ở nhiệt độ cao hơn hoặc bằng 25°C, thì cây vẫn sống, nhưng phát triển yếu hơn và hiếm bao giờ ra hoa.

Nhóm Dendrobium ua nóng, gồm đa số các giống Dendrobium rừng của châu Úc, Indonexia, Malaixia và các loài của giống Dendrobium lai hiện được trồng tại thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh phía Nam, nhiệt độ thích hợp cho các loài của nhóm này là 25°C. Tuy nhiên các giống Dendrobium lai chịu được một nhiệt độ cao hơn nhiềuatuo ndi

Ngoài ra còn có một nhóm Dendrobium trung gian có thể sống ở cả vùng lạnh và vùng nóng, những ở vùng lạnh cây sinh trưởng và ra hoa nhiều hơn ví dụ các loài Dendrobium primulinum, Dendrobium farmeri Dendrobium chrysotoxum nhiệt độ lý tưởng của các loài này là 20°C.

Dendrobium cũng như đa số các giống lan khác chỉ phát triển tốt trong điều kiện không khí ẩm và thoáng. Ẩm độ tương đối cần thiết là 40%-70%. Cấu tạo giá thể quá ẩm và úng là điều kiện bất lợi cho sự sinh trưởng của giống Dendrobium vì có thể toàn bộ rễ bị thối và biểu hiện là các cây con keiki mọc từ phần ngọn của thân.

Ở thành phố Hồ Chí Minh, Dendrobium được trồng trong điều kiện ánh sáng nhiều hơn, 70% ánh sáng khoảng 20.000-30.000 1m/m², vì thế các loài thuộc giống này sẽ được tưới nước nhiều hơn Cattleya : 2 lần/ngày từ tháng 5 đến tháng 11, 3 lần/ngày từ tháng 12 đến tháng 2 và 1 lần/ngày từ đầu tháng 3 đến cuối tháng 4. Sự tưới nước 1 lần/ngày trong mùa nghỉ sẽ làm cho các giả hành của giống Dendrobium rụng lá và nhăn nheo, nhưng điều chắc chắn xảy ra khi mùa mưa đến, những chồi non sẽ mọc lên rất nhanh và rất mạnh, các chồi hoa sẽ hình thành dần. Hoa sẽ nở trong thời gian 3 tháng sau khi mưa, và có thể kéo dài đến tháng 12.

Nếu phân bón là điều kiện quyết định sự ra hoa của Cattleya, thì sự thay đổi các điều kiện sinh thái trong mùa nắng và mùa mưa là nguyên nhân chính quyết định sự ra hoa của các loài thuộc giống Dendrobium (một số loài khác thuộc giống này ra hoa vào dịp Tết sẽ nói rõ ở phần ánh sáng). Quá trình khô hạn trong mùa nghỉ từ đầu tháng 3 đến cuối tháng 4 sẽ giúp cây dự trữ dưỡng liệu để chuẩn bị một mùa hoa hứa hẹn trong tương lai.

Khái niệm về mùa nghỉ đối với một số giống lan nói chung và giống Dendrobium nói riêng là hoàn toàn mới. Ở thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh phía Nam, từ lâu các nhà vườn ở đây đều trồng lan không có mùa nghỉ. Mùa nghỉ là thời gian tuyệt đối cần thiết đối với giống Dendrobium. Sự theo dõi trong 5 năm (1979-1983) cho thấy rằng đối với loài Dendrobium American Beauty, Dendrobium Pompadour... một thời gian nghỉ 2 tháng sẽ giúp cây lan đến tuổi thành thục và có thể thu hoạch từ 3-4 cành hoa, mỗi cành từ 20-25 hoa rất dễ dàng, một vấn đề mà các nhà trồng lan dang ao ước và đây cũng là mấu chốt giải quyết phẩm chất các cành hoa Dendrobium sẽ xuất khẩu trong tương lai.

2. Ánh sáng

Dendrobium là giống ưa sáng, có thể trồng trong điều kiện ánh sáng trực tiếp hay khuếch tán. Ánh sáng hữu hiệu cho giống Dendrobium là 70%, vì thế giàn che với độ che sáng 30% dưới đất và 40% ở trên cao với cường độ ánh sáng từ 15.000-30.000 1m/(m^2) rất thích hợp cho sự phát triển của Dendrobium.

Các chậu Dendrobium được treo trong giàn không nên quá gần nhau, mà phải có khoảng cách 25cm cho các loài có dạng lớn và 15cm cho các loài có dạng nhỏ, nhằm mục đích tạo cho cây có đầy đủ ánh sáng và độ thoáng. Nếu có đầy đủ giống, ta nên trồng một loài Dendrobium đồng nhất trong giàn, hoặc nếu một giàn trồng nhiều giống khác nhau nên chọn những cây cùng kích thước (để sự phân bố ảnh sáng được điều hòa) và những cây cùng tuổi (để việc sử dụng phân bón dễ dàng hơn).

Dendrobium có thể trồng dưới ánh sáng trực tiếp cây vẫn phát triển tốt, tuy nhiên để ngăn ngừa trường hợp cây bị bỏng lá, ta phải tập cho các cây thích nghi từ từ và các chậu khi trồng phải treo hơi khít vào nhau.

Đối với các loài thuộc giống Dendrobium, phải nên nhớ là, thà rằng cây bị bỏng lá vì thừa ánh sáng hơn là thiếu. Thiếu ánh sáng đối với các loài thuộc giống này sẽ gây ra sự thoái hóa rõ rệt, số lượng hoa cũng rất ít, cây èo uột. Trái lại, thừa ánh sáng đối với các loài thuộc giống Dendrobium, chỉ làm cho cây xấu đi vì là quá vàng hoặc các giả hành trơ trụi, nhưng cây sẽ thích nghi dần và vẫn đảm bảo cây ra hoa nhiều và đẹp. Dù sao điều kiện ánh sáng lý tưởng vẫn cho kết quả tốt nhất.

Ngoài ra thời gian chiếu của ánh sáng trong ngày là điều kiện quyết định sự ra hoa của một số loài chịu ảnh hưởng bởi quang kỳ, ví dụ : lan Giả hạc, Long tu, Kim điệp... chỉ ra hoa với điều kiện ánh sáng có thời gian chiếu ít hơn 10 giờ trong ngày. Tuy nhiên, một giả thiết khác cần được nghiên cứu cũng có thể các loài hoa này ra hoa do sự thọ hàn vào tháng 12. Theo Holttum (1957) loài lan Thạch hộc chỉ cần bị lạnh trong vài giờ, cây sẽ trổ hoa sau 1 tuần lễ.

3. Nhu cầu phân bón

Phải nhớ rằng Dendrobium thân đứng là loài lan đòi hỏi dinh dưỡng cao, vì thế chúng cần rất nhiều phân bón và có thể dùng rất nhiều dạng phân bón khác nhau. Còn các loại Dendrobium thân thòng ăn phần yếu phải dùng nồng độ thật loãng. Phân heo có thể dùng rất tốt bằng dạng tưới pha thật loãng hay phân khô vô chật thành từng viên dài đặt phía trên bề mặt giá thể. Phân bánh dầu khô cũng được dùng hữu hiệu bằng cách ngâm nước rồi pha thật loãng để tưới hay dùng thẳng từ viên bánh dầu khô: dùng đầu ngón tay đặt cách xa giả hành khoảng 5cm. Rễ lan sẽ hấp thụ dần dần các dưỡng chất được phóng thích qua quá trình tưới nước. Một số các loại phân hữu cơ khác cũng được dùng như phân tôm cá, phân trâu bò khô... Các loại phân vô cơ được dùng, thường có công thức 30 - 10 - 10 dùng 3 lần/1 tuần với nồng độ 1 muỗng cà phê/4lít. Trong suốt mùa tăng trưởng (từ đầu tháng 5 đến cuối tháng 1) một tháng trước khi bước vào mùa nghỉ (trong suốt tháng 2) ta bón phân 10-20-30 làm 2 lần/1 tuần để tạo một sức chịu đựng cho cây trước khi bước vào mùa nghỉ. Trong mùa tăng trưởng nếu cây có nụ hoa, ta thay phân 30-10-10 bằng phân 10-20-20 với chu kỳ bón như trên cho đến kho hoa tàn. Trong mùa nghỉ hoàn toàn không bón phân cho Dendrobium, hay đúng hơn giảm và không bón phân cho Dendrobium khi cây hoàn tất thời kỳ tăng trưởng hằng năm của nó. Thường Dendrobium hoàn tất thời kỳ tăng trưởng vào tháng 9 đến tháng 10 khi mà những lá cuối cùng của nó thấy được trên đỉnh giả hành và thân. Thời kỳ tăng trưởng hoàn tất, bạn giảm nước tưới và thức ăn từ từ cho đến khi không còn gì nữa trong một thời gian chừng 4 tuần, vào lúc này cây cần càng nhiều ánh nắng càng tốt. Phối hợp với điều kiện khí hậu tháng 12 - ngày ngắn và nhiệt độ mát – những giống thay lá hằng năm chuẩn bị rụng là để hình thành phát hoa. Các giống không thay là ít biểu lộ hơn và thường chỉ rụng một đến hai lá dot gamma các giả hành và thân già.

Ít khi các nhà vườn trồng lan, dùng các loại phân riêng rẽ, thường phân bón được dùng ở dạng hỗn hợp gồm vô cơ, và đôi khi những chất phụ gia là các loại sinh tố và các nguyên tố vi lượng.

Mặc dù các loài thuộc giống Dendrobium cần và sử dụng rất nhiều phân bón, nhưng bạn phải cẩn thận, phân bón chính là con dao hai lưỡi, lạm dụng phân bón dù là phân hữu cơ cũng đưa đến tác hại, kết quả cuối cùng là sự chết. Bạn có thể giảm nồng độ phân bón theo tỷ lệ, để rút ngắn thời gian tưới giữa 2 lần, nhưng nếu tăng nồng độ phân bón, nhằm mục đích kéo dài thời gian giữa 2 lần tưới là một ý nghĩ sai lầm.

4. Cấu tạo giá thể

Giá thể của Dendrobium có cấu tạo tương tự như các loài thuộc giống Cattleya, nghĩa là chậu phải thật thoáng và không úng nước. Tuy nhiên do bản năng sinh học và cấu trúc thực vật với giả hành có thân, các loài thuộc giống Dendrobium có thể dùng giá thể hơi ẩm hơn Cattleya chút ít nhưng không được làm thôi căn hành. Vì thế một số loài Dendrobium có thể phát triển trên các giá thể là xơ dừa hay cả quả dừa, dùng như một cái chậu chứa sẵn giá thể. Tuy nhiên nếu giá thể là xơ dừa phải hạn chế số lần tưới nước, nếu chậu là quả dừa nguyên phải cưa phần đáy, nếu không cây bị thôi vì quá ẩm. Cũng có thể trồng cây lan Dendrobium với căn hành cách đáy chậu khoảng 3cm, rồi rải thật thoáng xung quanh căn hành một số rễ lục bình giặt sạch. Với cách trồng này thì kích thước chậu và cây phải thật tương xứng. Tuy nhiên, giá thể than và gạch vẫn tỏ ra hiệu quả nhất.

5. Mùa nghỉ

So với Cattleya, mùa nghỉ của các loài thuộc giống Dendrobium cần thiết hơn nhiều. Mùa nghỉ của Dendrobium quyết định phẩm chất hoa trong mùa mưa đến. Tùy địa phương việc chọn thời gian nghi Dendrobium có khác nhau, riêng ở thành phố Hồ Chí Minh, mùa nghỉ của Dendrobium nên bắt đầu từ tháng 3 đến cuối tháng 4. Một câu hỏi được đặt ra là, các loài của giống Dendrobium sau khi hoàn thành giả hành một chồi mới được phát sinh ngay lúc bắt đầu sự nghì ngơi, bạn phải giải quyết như thế nào ?

Theo chúng tôi, nếu chồi còn nhỏ, mắt chỉ hơi phồng lên, có thể giảm bớt nước tưới và mang vào một nơi khô và mát. Nếu chồi đã lớn trên 5mm, ta phải duy trì lượng nước tưới và phân bón để đảm bảo cho cây phát triển bình thường cho đến khi chồi trưởng thành và hình thành một giả hành hoàn chỉnh. Ta sẽ cho cây nghỉ ngơi với thời gian muộn hơn để cây lấy lại sức nếu không chồi non này sớm muộn cũng sẽ bị lụi và xem như cây lan đã mất đi một mắt để hình thành một hướng (lead) mới.

6 Thay chậu và nhân giống Dendrobium

Dendrobium là một giống lan rất nhạy cảm khi cấu tạo giả thể không thích hợp cho việc phát triển của nó và biểu hiện là, một số cây con mọc trên ngọn thân của các giả hành. Khi có điều này xảy ra bạn phải tiến hành thay chậu, vì chắc chắn các giá thể trong chậu đã bị hư. Hiện tượng này là do cấu tạo một giá thể quá ẩm như xơ dừa. Chỉ một thời gian ngắn thay giá thể, xơ dừa bị mục và lắng xuống đáy chậu tạo thành một lớp mùn úng nước. Chính vì thế các rễ hoàn toàn trong điều kiện úng thủy sẽ bị thối toàn bộ. Ngoài ra chính lớp mùn là điều kiện sinh sống thuận lợi của các côn trùng các loài này tác động cùng với sự bất lợi vì thừa nước, cắn phá toàn bộ rễ của cây lan. Do bản năng sinh tồn cây lan sẽ phản ứng bằng cách mọc ra một số cây con trên ngọn để duy trì nòi giống. Một sự tưới nước quá nhiều với một giá thể thông thoáng cũng có những hậu quả tương tự.

Quan sát hiện tượng các cây con mọc trên chồi ngọn cũng sẽ giúp các nhà vườn kiểm tra xem cách trồng như thế đã hợp lý chưa ? Nhất là về điều kiện nước tưới và bón phân.

Ngoài ra với chu kỳ 2 năm một lần, ta nên thay chậu vì trong quá trình sinh trưởng, ít nhiều chậu bị đóng rêu, giá thể bị hư hao, cây mất cân đối.

Việc thay chậu cũng tiến hành tương tự như Cattleya Dendrobium và Cattleya rất giống nhau về vấn đề nhân giống, nghĩa là cũng cắt từng 3 tép một và các trình tự tiến hành cũng như Cattleya, nhưng mùa nghỉ của Dendrobium là 2 tháng. Vì thế ta phải cắt Dendrobium thành từng đoạn 3 tép trước Cattleya 1 tháng.

Các cây con mọc trên ngọn thân thì phương pháp nhân giống đơn giản. Bạn tách rời cây con khỏi thân cây mẹ bằng một vết cắt chỗ tiếp giáp. Một số người sợ rằng, với cách cắt như trên cây sẽ không đảm bảo tỷ lệ sống, nên vội vàng cắt thêm một đoạn thân cây mẹ. Thật ra không có sự khác biệt nhiều về sự tăng trưởng giữa cây cắt ngay chỗ tiếp giáp và cây cắt với một đoạn thân cây mẹ. Do đó một việc làm như vậy là lãng phí, vì trên đoạn thân cây mẹ này có thể cho thêm vài cây con nữa trong tương lai. Thực tế chứng minh rằng với 1 giả hành Dendrobium, nhiều khi có thể cho đến 15 cây con. Điều quan trọng là nên cắt cây con vào thời điểm nào? Đối với các loài Dendrobium mạnh như Dendrobium Caesar Alba, Dendrobium Caesar Latin, Dendrobium Pompadour có thể cắt cây con, khi giả hành cây con trưởng thành, mọi sự cắt quá non đều cho những kết quả không tốt. Đối với các loài yếu hơn như Dendrobium Jacqueline Thomas, Dendrobium Theodore Takiguchi... ta có thể đợi cây con mọc thêm một giả hành mới, thì việc nhân giống bảo đảm hơn.

Bạn nên có sự chọn lựa thật kỹ càng: nếu để cây con, thì cây mẹ sẽ yếu sức và ngược lại việc lấy cây con quá non sẽ có tỷ lệ tử vong cao. Tùy hoàn cảnh và ý định sẽ giúp bạn có một suy xét hữu hiệu nhất.

Ngoài ra Dendrobium là giống giả hành có thân, vì thế hư các mắt ngủ của căn hành không gây sự chết tuyệt đối ở cây như giống Cattleya và chính nhờ hiểu biết này, bạn có thể nhân giống các giống Dendrobium quí một giả hành duy nhất vẫn đảm bảo cây sống. Cực doan hơn, Dendrobium có thể nhân giống bằng cách cắt từng đoạn thân mang khoảng 2 mắt một, nhúng 2 đầu đoạn cắt, vào parafin hoặc bôi son, vôi... Đặt các đoạn nằm ngang, trên mặt cát ẩm, che lại bởi một lồng kính, ba ngày phun một lần dung dịch urê, 1 muỗng cà-phê/4 lít nước, cộng thêm cả sinh tố B₁, với một nồng độ 10 phần triệu (10 ppm) trong thời gian 2 tuần liên tục. Sau đó chỉ phun mỗi dung dịch nửa muỗng cà-phê trong 4 lít + sinh tố B₁ cho đến khi cây mọc các cây con. Phun hàng tuần trong các tuần kế tiếp

7. Sâu bệnh và các vấn đề khác 

Vi lan Dendrobium cần được bón nhiều loại phân hữu cơ khác nhau và môi trường xơ dừa sẽ mục nát sau 09 một thời gian ngắn được trồng. Đây là 2 nguyên nhân gây ra nhiều sâu bệnh hại cho các loài dán và con tiêu cắn phá rễ trong giá thể.

Một loại rệp dính màu vàng, kích thước rất bề khoảng đầu tăm, thường xuất hiện trên bề mặt lá. Loại này tác hại trên cây qua việc hút nhựa 

Đối với các loài côn trùng cắn phá Dendrobium thì loại trừ chúng tương đối dễ dàng bằng Serpa, Bassa, nồng độ 1/500. 

Mặc dù Dendrobium là cây kháng bệnh rất mạnh, tuy nhiên cây vẫn bị nấm và virut tấn công, nếu điều kiện vệ sinh quá kém. Nguy hiểm nhất là bệnh khô thân gần gốc và giả hành do một loài virut xâm nhập, làm cho các giả hành bị khô và chết. Đây cũng là một trong những nguyên do làm cây mọc cây con trên ngọn thân. Có thể ngừa bệnh cho giống Dendrobium với khoảng cách dài hơn Cattleya là nửa tháng xịt 1 lần bằng các loại thuốc ngừa nấm Topsil, Zineb, Benomyl với nồng độ 1/400 

Tác giả bài viết
Nguyễn Công Nghiệp