Cách trồng các loài lan thuộc giống Cattleya - Nguyễn Công Nghiệp

Cattleya là một giống lan đẹp nhất trong họ Orchidaceae, gồm nhiều loài xuất phát từ châu Mỹ nhiệt đới, mặc dù Bentham và Hooker chỉ chấp nhận có độ 20 loài, nhưng con số nay hiện nay tăng lên rất nhiều khoảng 65 loài, chưa kể vô số cây lai được biết. Cattleya là một giống lan có nhiều cây lai nhất trong họ lan. Kích thước hoa rất lớn với bề rộng 15-20cm và hoa có màu sắc cực kỳ phong phú.

Ở Việt Nam từ Cattleya được dùng với một nghĩa rất rộng nó không những bao gồm Cattleya nguyên thủy, giồng Laelia, các Cattleya lai cùng giống, mà còn dùng cho cả các Cattleya lai ví du Brassolaelio-cattleya (BLC), Laeliocattleya (LC), Brassocattleya (BC), Sophrocattleya (SC), Sophrolaeliocattleya (SLC) Potinara (BSLC). Sở dĩ từ Cattleya được dùng phổ biến ở nước ta cho các giống kể trên, vì chúng đều có cùng một dạng hoa và hình dạng cây cùng có cấu trúc giống nhau. Nếu cây không được mang tên, dù bạn là một nhà trồng lan chuyên nghiệp cũng khó có thể xét đoán chính xác một cây lan là C, LC, BC, BLC, SL, SC, SLC, BSLC. Một sai sót khác, mà một vài nhà mới chơi lan Việt Nam cũng thường hay lẫn lộn là giữa Cattleya và Laelia. Thật ra hai giống này rất giống nhau, chỉ có sự khác biệt về số lượng khối : Cattleya chỉ có 4, trong khi Laelia có 8.

Trên phương diện thương mại, người ta chia lan Cattleya ra làm 2 nhóm :

- Nhóm Cattleya một lá : Thường là giả hành mang duy nhất một lá ở đỉnh, nhưng cũng có khi có một, hai quả hành cá biệt mang 2 lá. Đây là nhóm có hoa cô độc, hoa to rất đẹp. Tuy nhiên nếu điều kiện dinh dưỡng đúng mức, các cây nhóm này có thể cho một chùm với ba hoa thật to.

- Nhóm Cattleya hai lá : Thường là giả hành mang ở đỉnh hai lá, cá biệt có giả hành mang 3 lá. Đây là nhóm có hoa chùm, rất nhiều hoa, hoa bé. Nếu cây trồng mạnh khỏe, cây lan sẽ ra hoa với một chùm mang đến 12 hoa.

Cattleya là một giống lan tuyệt đẹp, hoa thường có mùi thơm, tuy nhiên chúng rất chóng tàn, ngắn nhất là loài Cattleya mantini chỉ một tuần lễ, nhưng đa số các loài thuộc giống là nửa tháng, vài giống cá biệt có thể đạt tới 3 tuần lễ 

Đây là giống da thân, cây mang nhiều giả hành dự trữ nhiều chất dinh dưỡng và nước. Rễ nhỏ và dài, mọc từ căn hành bám chặt vào giá thể. Cây phát triển theo chiều ngang, với điều kiện chăm sóc bình thường, trung bình một cây một năm sẽ cho ra 2 đến 3 giả hành mới. Nếu đầy đủ dưỡng liệu và phân bón, cây sẽ phát triển tốt hơn nữa và có thể đạt đến 5-6 giả hành.

1. Nhiệt độ, ẩm độ và sự tưới nước

Cattleya là giống lan có thể sống được ở vùng nóng và vùng ôn đới, đặc biệt đây là giống rất thích nghi với điều kiện khí hậu và thời tiết của Việt Nam, với một biên độ rất rộng. Chính vì thế nó được trồng và phát triển rất mạnh ở tất cả khắp nơi: các tỉnh phía Nam, các tỉnh phía Bắc và ngay cả trên vùng cao nguyên. Tuy nhiên cách trồng có khác nhau.

Cattleya phát triển rất tốt ở không khí mát và ẩm, nhiệt độ lý tưởng cho Cattleya là 21°C vào ban ngày và 16°C vào ban đêm. Vùng thích hợp cho loài này là vùng Bảo Lộc. Dù vậy lan Cattleya vẫn tăng trưởng và có thể phát triển ở một nhiệt độ cao hơn nhiệt độ lý tưởng 8°C vào ban ngày và 5°C vào ban đêm. Đó là nhiệt độ bình thường của các tỉnh phía Nam. Nhưng dầu sao nhiệt độ lý tưởng vẫn là nhiệt độ giúp cây tăng trưởng tốt nhất. Điều này được minh chứng bằng khí hậu mát ẩm của Đà Lạt: mặc dầu các nhà vườn của Đà Lạt ít sử dụng phân bón, nhất là phân vô cơ, nhưng các cây lan Cattleya của Đà Lạt vẫn phát triển với kích thước lớn hơn so với cùng một loài trong điều kiện thành phố Hồ Chí Minh. Ngoài ra cây lan Cattleya cũng phát triển tốt ở những vùng khí hậu của mùa đông với nhiệt độ 13°C vào ban ngày và 10°C vào ban đêm, đó là nhiệt độ của các tỉnh phía Bắc.

Do đó có thể nói rằng, các loài thuộc giống Cattleya có thể trồng và ra hoa ở khắp nơi của nước ta. Tuy nhiên vùng lạnh và mát nên trồng loại SC, SLC; vùng nóng nên trồng các loại C, LC, BC, BLC, BSLC, như thế sự ra hoa của các loài này mới đều đặn hơn. Phải nhớ rằng, các giống lan Cattleya đều được xuất phát từ 2 nguồn: một nguồn từ vùng nóng ẩm của Braxin, một nguồn từ vùng đồi núi trên các cao nguyên của Columbia và Mexicô. Các giống lan Cattleya lại có họ hàng với các giống lan rừng từ Columbia và Mexico thì cần nhiệt độ mát hơn. Tương tự Sophronitis là một loại lan vùng lạnh.

Ẩm độ tương đối của không khí cần thiết cho sự phát triển của cây lan là 40-70%.

Tưới nước là cần thiết để tăng ẩm độ của vườn lan. Tuy nhiên bạn phải nhớ rằng Cattleya là một giống lan có giả hành mập, vì thế khả năng dự trữ nước của nó rất lớn. Do đó tưới nước thường xuyên sẽ làm cây èo uột không phát triển và đôi khi làm chết cây do thối rễ. Tưới nước bằng cách nhỏ giọt thường xuyên vào chậu cũng không cho kết quả khả quan.

Ở thành phố Hồ Chí Minh, đối với giống lan Cattleya tưới nước là cần thiết, tuy nhiên với độ nhẹ sáng 50% tưới nước nhiều sẽ tạo ra một nhiệt độ thấp dưới 25°C làm cây khó ra rễ. Vì thế đối với giống Cattleya, giữa các lần tưới phải có thời gian khô ráo để kích thích sự mọc rễ của cây.

Cách tưới nước thay đổi tùy vùng. Ở thành phố Hồ Chí Minh vào mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 11 lan Cattleya được tưới một ngày một lần vào khoảng 10 giờ sáng. Từ tháng 11 đến tháng 3 lan được tưới mỗi ngày 2 lần : một lần vào 9 giờ sáng, một lần vào 3 giờ chiều. Sở dĩ ta tăng số lần tưới trong thời gian này, vì đây là mùa khô, ẩm độ không khí giảm đi rõ rệt. Vào tháng 3 đến tháng 4 giảm số lần tưới còn 1 lần/ngày d tilde e tạo mùa nghi cho lan * Ở Đà Lạt, vì có sương mù thường xuyên nên ẩm độ, do đó cách tưới nước có khác nhiều so với thành phố chỉ tưới 1 tuần/lần trong mùa nắng và hoàn toàn không tưới trong mùa mưa.

Các tỉnh phía Bắc, có mùa khô ngắn, các tỉnh từ Thuận Hải đến Thừa Thiên có mùa khô quá dài. Vì thế việc tưới nước phải được vận dụng một cách cụ thể cho từng vùng.

2. Ánh sáng

So với một số giống lan thương mại khác, sự che sáng đối với các loài lan thuộc giống Cattleya thay đổi khác nhau tùy loài. Tuy nhiên ở mức độ che sáng 50% cường độ ánh sáng khoảng 12.000-20.000 1m / (m ^ 2) Có thể áp dụng cho nhiều loài. Lan Cattleya cần ánh sáng nhưng không trực tiếp. Một giàn che bằng tôn nhựa xanh rất tốt cho việc trồng lan Cattleya. Nếu lan Cattleya được trồng trên sân thượng nhà ở, độ che sáng tốt nhất là 60% tức ánh sáng sử dụng 40% (16.000 1m/m²). Trong giàn lan, không nên treo các chậu sát vào nhau, phải có một khoảng cách từ 15- 20cm khoảng trống giữa những chậu sẽ cho cây nhận đù ánh sáng và thoáng khí. Ngoài ra, đây cũng là phương cách ngăn chặn ốc sên có hiệu quả. Tuy nhiên nếu lan được trồng treo cao thì các cây phải được treo sát vào nhau đề ngăn chặn bớt gió.

Nếu không có giàn che, lan Cattleya cũng có thể trồng trực tiếp ngoài sáng với điều kiện là các cây được trồng từ nhỏ ở các chậu, phải đặt sát vào nhau và tiểu khí hậu nơi đó phải mát và ẩm.

Biểu hiện của một cây lan thừa ánh sáng là lá có thể bị cháy hoặc màu vàng, cây lùn thấp và rất cứng cáp. Ngược lại một cây thiếu ánh sáng; màu xanh lá cây đậm, dáng cây yếu đuối dễ ngà. Một cây lan Cattleya màu xanh nhạt ánh màu vàng hay tím là cây được trồng ở nơi vừa đủ ánh sáng.

Nếu cây lan được trồng ở điều kiện ánh sáng tối ưu, sẽ cho hoa có màu rất thắm, cánh hoa dày cứng không có khuynh hướng lắc lư, hoa thật to. Còn ngược lại, nếu được trồng ở ánh sáng yếu, cây rất chậm ra hoa và khi ra hoa, hoa thường hay gục xuống, màu nhạt. Quá nắng, cây sẽ còi cọc, ra hoa bé thường hay bị háp nắng hoặc có khuyết tật.

3. Nhu cầu phân bón đối với loài lan Cattleya

Các loài lan thuộc giống Cattleya có thể ra hoa bất kỳ mùa nào trong năm với điều kiện các bộ phận sinh dưỡng đủ khả năng phát triển thành một giả hành mới. Chính vì thế, việc bón phân cho lan ngoài mục đích duy trì sự sinh trưởng và phát triển của cây lan, còn là nhằm điều khiển sự ra hoa các loài của giống này (ngoại trừ một số loài rất ít ra hoa theo mùa).

Phải luôn luôn nhớ rằng lan Cattleya là : một loài thực vật phụ sinh, do đó lá của chúng giữ vai trò quan trọng trong việc hấp thụ dưỡng liệu, vì thế tưới phân bón bằng phương pháp phun sương lên toàn bộ cây sẽ tốt hơn rất nhiều so với cách tưới thẳng vào các giá thể trong chậu. Phân có thể phun sương bằng hệ thống béc phun tự động hay bằng bình xịt thuốc sát trùng. Nếu số lượng lan ít thì phương pháp nhúng phân ngập là rất tốt.

Phân được bón là các loại phân vô cơ, có công thức 30. 10-10 được tưới một hoặc 2 lần/tuần, với nồng độ 1 muỗng cà phê pha trong 4 lít nước. Khi các giả hành chớm nụ hoa, ta bón các loại phân 10-20-20 với nồng độ và chu kỳ như trên, để đảm bảo một sự đậu hoa chắc chắn, với những hoa to và đẹp.

Nếu cây lan của bạn đã đủ sức khỏe và bắt đầu mọc chồi mới, bạn muốn có một loại hoa Cattleya nở trong vòng 3 tháng tới, bạn sẽ thỏa mãn yêu cầu dễ dàng bằng cách dùng phân 6-30-30 với cách tưới như trên. Phải nhớ rằng, luôn luôn có sự mẫu thuẫn giữa sinh trưởng và phát dục. Một điều kiện bất lợi về sinh trưởng cũng làm cho cây trồ hoa. Do đó khi cây ra hoa nhiều nó sẽ kiệt sức, vì thế nên cây lan được trồng theo đúng nhưng chỉ dẫn đã nói ở Chương 6 và các Chương khác mà ra hoa kém, bạn hãy suy xét trong quá trình nuôi dưỡng có lầm lẫn gì không ? Một cây đến tuổi trưởng thành có đủ sức khỏe, tất nhiên sẽ phát dục. Vì thế nếu cây yếu, ta không nên thúc cây ra hoa, cây sẽ bị mất sức. Sự thúc cây ra hoa chỉ được dùng khi cây mạnh khỏe hoặc trong vài trường hợp đặc biệt.

Có thể dùng phân vô cơ và hữu cơ hỗn hợp loãng sẽ cho kết quả tốt trong sự tăng trưởng. Sinh tố B1 tưới với nồng độ loãng hàng ngày sẽ giúp cây phát triển rất nhanh chóng.

Trước mùa ngừng tăng trưởng một tháng, trong suốt tháng 3, bạn bón cho lan loại phân 10-20-30 để tạo một sự cứng cáp cho cây trước khi cây vào mùa nghỉ trong tháng 4, vào mùa này ta sẽ ngưng tưới phân hoàn toàn.

4. Cấu tạo giá thể đối với các loài thuộc giống Cattleya

Cấu tạo giá thể là điều kiện quyết định sự phát triển của lan Cattleya, vì thế việc cấu tạo giá thể thay đổi tùy theo vùng và tùy theo mùa trong năm.

Ở thành phố Hồ Chí Minh, phương pháp trồng trên thân cây sống và thân cây chết thì giá thể chính là lớp vỏ của thân cây được trồng. Phương pháp trồng chậu thì giá thể phải thật thoáng. Một giá thể quá bí bít giúp người trồng ít tưới nước, nhưng cây rất dễ bị chết vì thối rễ nhất là trong mùa mưa. Một giá thể với phần đáy thật thoáng tránh được sự úng nước và phần bề mặt hơi khít kín rất tốt cho sự phát triển của Cattleya.

Đối với vùng lạnh, cấu tạo giá thể quá thông thoáng sẽ bất lợi cho sự sinh trưởng, vì nhiệt độ lạnh ban đêm sẽ làm các đầu rễ đui đi và bộ rễ teo dần, cây phát triển èo uột. Một giá thể bít kín sẽ giúp rễ có độ ấm để phát triển, do đó ở Đà Lạt người ta dùng các loại dớn vụn, làm giá thể để trồng lan.

5. Mùa nghỉ của lan Cattleya

Cattleya là một giống lan có mùa nghĩ, ở điều kiện khí hậu và thời tiết Việt Nam, ta nên cho cây Cattleya nghỉ mỗi năm một tháng. Mùa nghỉ của lan Cattleya bắt đầu ở các tỉnh phía Nam trong suốt tháng 4, các tỉnh phía Bắc trong tháng 1. Các tỉnh từ Thuận Hải đến Thừa Thiên mùa nghỉ bắt đầu trong tháng 8

Trong mùa nghỉ, cây không đòi hỏi dình dưỡng và nước tưới (vì thế trong mùa này nên để cây vào chỗ khô và mát) chỉ duy trì lượng nước tưới một lần/ngày. Tăng độ che sáng 10% để giảm nhiệt độ, nhiệt độ thích hợp trong mùa nghỉ của Cattleya càng thấp càng tốt, khoảng 10°C cho vùng lạnh và 25°C cho vùng nóng.

6. Thay chậu và nhân giống Cattleya

Lan Cattleya trồng và phát triển trong chậu dù cần thận thế nào đi nữa cũng có một số rễ bị thối. Ngoài ra lan Cattleya phát triển rất nhanh, do đó việc thay chậu phải được thực hiện sau một thời gian trồng khoảng 2 năm. Việc thay chậu nên tiến hành đồng thời với việc nhân giống. Khi quan sát thấy giả hành bắt đầu mọc ra khỏi mép chậu thì ta nghĩ đến việc thay chậu. Vì Cattleya có giá hành nên khi thay chậu rất dễ bị “xốc”.

Việc thay chậu, tốt nhất nên thực hiện vào đầu mùa mưa cây sẽ phát triển rất mạnh. Tuy nhiên Cattleya có thể thay chậu vào bất kỳ thời gian nào vẫn đảm bảo cây sống với tỷ lệ cao.

Chậu lan Cattleya với 10 giả hành, có thể cắt trước đó thành 3 đoạn, 4 tháng trước mùa nghỉ, và để nguyên tại chỗ. Trét sơn vào vết cắt rồi phun hỗn hợp Benzyl Adenin 1ppm (phần triệu) và B1... Khi đến mùa nghỉ mỗi đoạn sẽ có một giả hành mới vừa đủ trưởng thành để chịu đựng trong mùa nghỉ, khi mùa mưa đến, ta tách mỗi đoạn ra và đem trồng vào một chậu mới. Tách chiết kế hợp với thay chậu vào đầu mùa mưa sẽ đảm bảo cho chậu lan đủ khả năng trổ hoa ngay trong năm đó,

Muốn thay chậu Cattleya, ta ngâm chậu vào một chậu nước có pha thuốc ngừa rêu, trong thời gian nửa giờ đến một giờ, các rễ sẽ tróc ra. Dùng kéo nhọn đã khử trùng cắt bỏ những rễ thối và những rễ quá dài thì chừa lại một đoạn 10cm. Cuối cùng cột chặt cây lan vào chậu mới và đặt chậu vào chỗ ẩm mát đến khi ra rễ. Lúc ấy, mới bắt đầu cho giá thể vào chậu và đưa chậu trở về vị trí cũ.

Sau khi thay chậu, cây được phun dung dịch B1. Sau đó cây để khô không tưới nước một tuần khi mới thay chậu và lần tưới nước đầu tiên trở lại là dung dịch ANA 1ppm. Lưu ý không bao giờ đặt giá thể vào chậu trước khi ra rễ. Nếu bạn sợ giả hành nhăn nheo vì mất nước thì có thể để tạm vài cục than có kích thước to ở đây là đủ.

Lan Cattleya có thể nhân giống bằng cách tách chiết 3 giả hành một. Khác với Dendrobium, Cattleya là một giống lan có giả hành nhưng không có thân, vì thế tách chiết dưới 3 giả hành cây sẽ phát triển rất yếu. Nếu cây bị nhiễm bệnh, mắt trên căn hành bị thối đi, cây sẽ không tạo chồi ngon (keiki) như giống Dendrobium, để hình thành một cây con mới trên ngọn thân. Có rất ít trường hợp cây lan Cattleya với bộ rễ phát triển rất mạnh, lá xanh tốt, nhưng các mắt trên căn hành bị hư thì có thể một vài chồi bằng hạt gạo hình thành trên giả hành ngay chỗ tiếp giáp với căn hành. Tuy nhiên một sự hình thành như vậy, cây sẽ rất yếu khi nuôi dưỡng trở lại, cây muốn ra hoa phải có thời gian tôi thiểu là 3 năm. Nếu cây lan Cattleya thuộc loại giống hiếm quí mà sự tách chiết là cần thiết. Có thể chiết 2 tép một và để nguyên tại chỗ. Khi nào cây hình thành một giả hành mới và đủ trưởng thành, ta có thể lấy ra và trồng vào một chậu mới.

7. Sâu bệnh và các vấn đề khác

Đối với các loài thuộc giống Cattleya, thường xuất hiện các loài rệp son ánh màu nâu, các loài này thường bám vào lá, giả hành và cả căn hành để hút nhựa. Nhưng nguy hiểm hơn cả là loài rệp này sẽ bám vào các mắt ngủ : hút nhựa lâu ngày sẽ làm các mắt ấy chết đi.

Vật thể màu nâu hình tròn mà ta thấy chỉ là một lớp vỏ che chở cơ thể rệp, nếu ta làm lệch vị trí của vỏ sẽ gây tử vong cho rệp. Lớp vỏ bao bọc này có thể chống đỡ được tác dụng của thuốc sát trùng ở nồng độ thấp. Dùng đầu que hay chính bằng ngón tay kéo lệch vị trí của vỏ sẽ gây chết cho loại rệp này. Tuy nhiên, nếu không phòng ngừa thường xuyên, loại rệp này sinh sản rất nhanh sẽ gây tác hại cho các nhà vườn không ít.

Loại dán cánh và bọ trĩ cũng thường hay cắn phá rề và chỉ xuất hiện trong các giả thể cấu tạo bằng xơ dừa, vỏ cây mục, dớn vụn hoặc do sử dụng quá nhiều các loại phân hữu cơ dưới dạng xác như bánh dầu, phân bò. Có thể trừ chúng dễ dàng bằng các loại thuốc sát trùng như Bassa với nồng độ 1/100. Tốt hơn hết là ngừa chúng theo chu kỳ 2 tháng/lần, bằng các loại thuốc nói trên.

Ở nơi quá ẩm, các loài ốc sên xuất hiện trong các chậu lan không những ăn hết các rễ non mà còn tiết ra những chất làm thối các chồi mới mọc. Loại trừ các loài này bằng các mồi có trộn metandehit hay cải xà lách đặt trong rổ để ở các góc vườn, các loài ốc sẽ ra ăn xà lách ban đêm, ta dùng đèn bắt chúng.

Bệnh thối đọt ở Cattleya hoặc thối lá, có thể bắt đầu bằng sự cháy nắng, sau đó các mầm bệnh và virut lan truyền rất nhanh chóng. Nhiễm bệnh có thể ở lá, giả hành hay căn hành. Phần nhiễm bệnh mềm đi có màu nâu sẫm và lan truyền. Tốt nhất là cắt bỏ những phần bị xâm nhiễm và bôi vết cắt bằng Vadolin + Benlate cho đến khi không có một dấu hiệu mềm thối nơi mặt cắt ấy. Phần bị bệnh nên hủy bỏ ở nơi thật xa bằng lửa. Tốt nhất nên ngừa thường xuyên bằng các loại thuốc ngừa nấm như Zineb, Top sil, Benomyl, 1 tuần/1 lần.

Tác giả bài viết
Nguyễn Công Nghiệp