Kỹ thuật trồng bí xanh ( bí đao) - Giáo sư Đường Hồng Dật

Đặc điểm thực vật

Cây dây leo, lá mọc cách. Phiến lá xẻ 5 thùng.
Hoa màu vàng.
Hình thù quả tuỳ thuộc vào dạng chủng giống. Quả các loại bí đá nhỏ, thuôn dài. Khi già vỏ ngoài lục xám và cứng, không có phấn trắng. Các loại bí gối có quả to, dày cùi, nhiều ruột, quả già có phủ phấn trắng.
Nông dân trồng bí xanh lấy quả nấu canh, làm mứt và làm thuốc.
Bí đao vị ngọt, tính lạnh có tác dụng lợi tiểu tiện, tiêu phù thũng, giải khát, mát tín, trừ phiền nhiệt.
Đặc điểm của bí xanh là thân lá phát triển mạnh, nhiều nhánh, phân nhánh tới cấp 4-5. Rễ rất phát triển và thường ăn rộng ra chung quanh. Trên các đốt thân có thể ra rễ bất định.
Nhiệt độ thích hợp cho sinh trưởng là 20-30°C. Thích ánh sáng mạnh. Ở nhiệt độ thấp, trời âm u dễ bị rụng hoa, rụng quả.

Các dạng chủng bí xanh

Bí xanh có nhiều dạng chủng. Các dạng chủng thường trồng là: Bí trạch. Quả thon nhỏ. Trọng lượng trung bình mỗi quả là 5-7 kg. Quả có cùi dày, đặc ruột. Thịt quả có tỷ lệ nước ít, ăm đậm, ngọt, bảo quản được lâu.
- Bí bầu. Quả cong dài. Trọng lượng trung bình mỗi quả là 8-12 kg. Quả có cùi mỏng, ruột xốp. Thịt quả có tỷ lệ nước cao, ăn có vị chua. Dạng chủng này có năng suất cao, nhưng khả năng cất giữ kém.
- Bí lông. Quả thẳng, dài. Quả to như quả bí bầu. Năng suất cao. Cây có đặc tính chống chịu sâu bệnh khá. Bí lông có đặc điểm là chín sớm. Sau khi gieo 1 tháng cây cao 50 - 60 cm. Từ lá thứ 6-7 đã có quả. Sau đó cứ 3-4 lá lại có 1 quả. Quả nhiều, mỗi cây có 3-5 quả. Bình quân mỗi quả nặng 2-5 kg.

Kỹ thuật trồng

Bí xanh có thể gieo liền chân thẳng ra ruộng sản xuất hoặc gieo ươm cây con trước khi đem trồng.
Trồng cây con có thể rút ngắn được tuổi cây sinh trưởng trên ruộng sản xuất. Có thể gieo cây con nơi khuất gió, có che
đậy tránh tác hại của thời tiết các tháng mùa đông. Cây con gieo vườn ươm có thể tập trung chăm sóc khi cây còn bé.
- Thời vụ gieo hạt trực tiếp ngoài ruộng: Bí mùa gieo từ 25/1 đến 25/2. Thu hoạch ăn quả non vào tháng 4-5. Bí già thu hoạch vào cuối tháng 6 đến đầu tháng 7 để dự trữ.
Bí chiêm gieo 25/6 - 5/7. Thu hoạch trong tháng 10.
- Làm đất: Làm đất kỹ. Đất cần được phơi ải. Đất trồng bí chiêm chọn các chân đất thịt nhẹ, thoát nước tốt.
Lên luống để trồng. Mặt luống rộng 70-80 cm, cao 25-35 cm. Trên luống trồng hàng đơn. Đối với bí chiêm, cần có rãnh luống rộng 30 cm để thoát nước nhanh.
Nếu trên luống trồng hàng kép thì mặt luống làm rộng 1,2 - 1,3 m, cao 25-35cm, rãnh luống rộng 30 cm.
- Bón lót: Lượng phân bón lót cho 1 ha bí là: 20 - 25 tấn phân chuồng, 200 kg supe lân, 100 kg sunphát kali.
- Gieo trồng: Trên các luống đơn, các hốc cách nhau 50-60 cm. Trên các luống trồng 2 hàng, các hàng cách nhau 60 cm, hốc cách hốc 1 m. Các hốc phân bố trên luống theo kiểu nanh sấu. Ở mỗi hốc gieo 3 - 4 hạt. Về sau tỉa bớt cây ốm yếu, để lại ở mỗi hốc 2 cây. Như vậy, trên 1 ha có 13.000 - 14.000 hốc.
Trường hợp gieo hạt trong vườn ươm hoặc gieo trong bầu đất thì sau khi làm đất bổ hốc xong đem cây non ra trồng.
- Chăm sóc: Từ khi cây mọc đến khi cây bò ra cần chú ý xới đất phá váng 2-3 lần kết hợp với vun gốc cho cây.
Bón thúc vào 3 giai đoạn.
Lần thứ nhất: khi cây con có 4-6 lá thật.
Lần thứ hai: khi cây có nụ, có hoa.
Lần thứ ba: khi cây có quả rộ
Ở các lần bón thúc có dùng phân bắc pha vào nước, nước giải hoặc phân urê pha loãng tưới cho cây.
- Lấp dây bí, nương dây và làm giàn. Khi thân cây bí bò ra dài 50 cm, thì lấy đất lấp lên ở vị trí các đốt. Cứ cách 1-2 đốt lại lấp chặn lên 1 đốt để cây ra nhiều rễ bất định, hướng cho ngọn bí bò từ hốc này sang hốc kia. Sau đó mới nương dây cho bí bò lên giàn. Dùng lạt mềm buộc thân cây bí vào giàn, buộc ở vị trí dưới nách lá. Giàn cắm chéo như mái nhà. Số lượng cây cắm giàn cần cho 100 m² là 300 - 350 cây sặt cùng với 3-4 cây tre hoặc nứa
Đối với bí chiêm, do trồng trong mùa mưa bão cho nên cần chú ý thoát nước kịp thời, làm giàn thấp và vững chắc.- Tỉa cành, bấm ngọn, gác quả. Mỗi dây bí chỉ để 2 nhánh chính. Trong giai đoạn ra hoa, ra quả rộ, cần bấm bớt ngọn và hoa đực. Cần chú ý điều chỉnh cho cuống quả bí nằm vào chỗ 2 cây sặt giao nhau. Trường hợp không làm được giàn để quả bí nằm dài trên mặt đất thì phải lót rơm rạ để đỡ quả.
Bí xanh ra nhánh khoẻ, tiêu hao nhiều chất dinh dưỡng, không có lợi cho việc kết quả, cho nên cần ngắt nhánh kịp thời, chỉ để lại ở mỗi dây bí 1-2 nhánh.
Ngoài ra, đối với bí xanh loại quả to, khi quả đã lớn nặng 1- 2 kg cần phải gác quả hoặc treo quả lên giàn, đề phòng gãy cuống rụng quả.
- Phòng trừ sâu bệnh
+ Bí xanh thường gặp các loài sâu hại:
Bọ nhảy (Phyllotreta rectilineata Chen). Bọ nhảy thường cắn thủng lá lỗ chỗ. Sâu non cần rễ phụ dưới đất, đục vào gốc rễ làm cây úa vàng dần rồi chết.
Bọ trưởng thành nhỏ, dài 2-4 mm. Trên cánh cứng có nhiều chấm đen xếp thành hàng dọc song song với nhau. Giữa cánh có sọc màu vàng nhạt chạy dọc theo cánh. Sâu non hình giun đất,
màu vàng tươi, sống và lột nhộng dưới đất.
Bọ nhảy có tính giả chết, ưa thời tiết khô và ấm. Ban đêm, vào buổi sáng khi sương chưa tan hoặc vào những ngày trời mưa chúng nấp dưới tán lá hoặc nõn cây, chờ khô sương hoặc trời nắng mới ra hoạt động. Bọ nhảy cái đẻ trứng dưới đất, trên rễ cây. Bộ trưởng thành di động nhanh.
Hàng năm họ nhảy xuất hiện và phá hoại mạnh 2 đợt: vào các tháng 3-5 và 7-9. Vòng đời đài 19-54 ngày. Trong đó thời gian trứng là 3-9 ngày, sâu non 13-28 ngày, bọ trưởng thành 3 - 17 ngày.
Phòng trừ:
- Làm sạch cỏ trong vườn ươm, ở bờ ruộng.
- Luân canh với các cây trồng khác.
- Khi mật độ cao dùng thuốc Diazinon, Dipterex phun để trừ.
Ban miêu đen: Epicanta impressicornis Pic. Ban miêu đen phát sinh quanh năm và phân bố rộng ở nhiều nơi. Bọ trưởng thành ăn lá nhiều loài cây trồng.
Bọ trưởng thành có thân dài 15 mm. Toàn thân đen tuyển, đầu mào đỏ da cam. Đầu nhỏ, hơi cụp vào phía ngực. Mắt kép, hình thận, màu đen. Ngực nhỏ hơn đầu, hình nón cụt. Cánh trước màu đen, hẹp, dài và mềm. Trên cánh có phủ nhiều lông nhỏ, mịn. Phần bụng ngắn, có hình thon.
Bọ trưởng thành hoạt động chủ yếu là bò di chuyển. Gặp động chúng thường ẩn nấp sau lá cây hay giả chết. Từ đốt chân tiết ra dịch màu vàng hay da cam. Dịch này nếu dính vào da người có thể gây lở loét. Bọ trưởng thành thường tụ tập thành đàn, ăn khuyết lá nham nhở. Chúng thích ăn lá non.
Sau khi vũ hoá 4-5 ngày thì giao phối. Con cái trưởng thành giao phối 1 lần. Con đực giao phối 3-4 lần, con cái dùng miệng đào đất sâu 5 cm để đẻ trứng, sau đó lấp đất và đi nơi khác. Một con cái đẻ khoảng 400 - 500 trứng. Sâu non nở ra, chui lên mặt đất đi tìm thức ăn. Thức ăn của sâu non là trứng các loài châu chấu. Nếu không tìm được trứng châu chấu thì sau 10 ngày sâu non chết.
Phòng trừ: Chỉ tiến hành khi bọ trưởng thành tập trung với mật độ cao và gây hại rõ rệt. Sử dụng các loại thuốc trừ sâu thường dùng.
Sâu róm đường chỉ đỏ: Porthesia scintillans Walk Sâu phân bố rộng trên nhiều vùng, phá hoại nhiều loại cây trồng. Sâu thường phát sinh với mật độ thấp nhưng cũng có những trường hợp xuất hiện với mật độ cao và gây ra tác hại lớn, có thể ăn trụi các lá cây trồng trên nhiều ruộng.
Sâu trưởng thành là một loài bướm. Bướm có thân dài 10-12 mm. Sải, cách 28-32 mm. Đầu nhỏ. Râu đầu hình răng lược kép.
Cánh trước màu nhạt. Bụng màu xám nâu, cuối bụng có chùm lông màu vàng.
Sâu non đầy sức dài 21-25 mm. Lông trên thân thưa. Trên đốt ngực có u lồi có lông. Ở giữa mặt lưng của phần bụng có vệt màu vàng chạy dọc thân. Chính giữa vệt vàng đó có 1 đường chỉ dọc màu đỏ.
Nhộng ngắn, màu nâu nhạt, có lấm chấm những vết màu den. Bướm cái đẻ trứng thành hàng dài, một ổ có 20-40 trứng. Sâu non tuổi nhỏ sống tập trung, ăn thủng lá cây. Sâu non tuổi lớn sống phân tán, ăn khuyết lá hoặc ăn toàn bộ lá cây. Sâu non đầy sức nhả tơ dán 2-3 lá cây làm tổ và hoá nhộng trong đó.
Sâu róm nâu: Amsacta lactinea Cramer. Bướm sâu róm nâu thích ánh sáng đèn. Sâu non hoạt động nhanh nhẹn và rất phàm ăn. Chúng ăn lá hoa, quả thân cây. Sâu phát sinh quanh năm, nhưng chỉ một đôi khi mới gây thành dịch.
Ngoài có sải cánh 55mm, thân dài 25mm. Thân màu trắng, có những vằn màu đỏ. Mặt lưng các đốt bụng có vân ngang màu đen. Cánh trước hẹp, dài, màu trắng, có viền đỏ ở mép. Cánh sau rộng, ngắn.
Sâu non đầy sức dài 40-42 mm. Toàn cơ thể sâu có phủ nhiều lông dài cứng. Ở sâu non tuổi lớn lông có nhiều màu khác nhau.
Nhộng dài 20mm, màu nâu tối, giữa phình to, 2 đầu thon nhỏ.
Phòng trừ: Chỉ tiến hành phòng trừ khi sâu xuất hiện với mật độ cao. Dùng các loại thuốc trừ sâu ăn lá thường dùng như Sherpa, Decis, Drazinon v.v...
+ Các loại bệnh thường gặp:
Bệnh phấn trắng: do nấm Sphaerotheca fuliginea. Poll. và
nấm Erysiphe cichoracearum D.C.form. Cucurbitacearum Poteb.
Nấm gây hại trên lá, cành hoa. Triệu trứng đầu tiên của bệnh là xuất hiện các vết bệnh trên lá, màu trắng như rắc bột. Các vết bệnh thường ở rải rác trên mặt lá, đầu tiên xuất hiện ở các lá dưới thấp. Về sau, các đám nấm lan ra cả cuống lá và cành. Khi các vết bệnh đã lan dài khắp phiến lá, đám năm chuyển dần từng phần sang màu nâu và trên đó có những chấm đen, đó là các quả nấm.
Lá bị bệnh thường chết sớm và rụng. Cành bị bệnh kém phát triển.
Phòng trừ: - Thu dọn sạch mọi tàn dư cây trên ruộng sau mỗi vụ thu hoạch.
- Chăm bón cây kịp thời. Phun thuốc trừ bệnh khi bệnh xuất hiện nhiều.
Dùng thuốc Zineb phun lúc trời mát, vào sáng sớm hoặc chiều tối.
- Thu hoạch. Thu hoạch bí tuỳ thuộc vào đặc điểm của mỗi dạng và đặc điểm của tập quán địa phương.
Bí lông quả bé, thường 1 cây để vài quả, cho nên quả đầu cần thu hoạch sớm, khi quả nặng 1-2 kg. Thư sớm để cây tập trung nuôi các quả sau.
Bí xanh quả to, mỗi cây chỉ để 1 quả, nên khi quả thật già mới nên thu.
Nói chung sau khi ra hoa đậu quả 50-60 ngày là có thể thu hoạch được. Để cây làm giống và để quả dự trữ phải thu bí già (3-4 tháng sau khi đậu quả) khi lớp vỏ quả cũng có lớp phấn
mốc trắng mới thu.
Bí xanh để giống chọn lấy ở cây khoẻ, lá nhiều, đốt ngắn, ra quả sớm, chọn quả ở giữa cây. Loài chín sớm chọn quả ở đốt thứ 8 đến đốt thứ 12. Loại chín vừa chọn quả ở đốt 14-20. Chọn quả ngay ngắn, hai đầu to bằng nhau, núm quả bé.

Tác giả bài viết
Đường Hồng Dật