Một số loại Bonsai phổ biến - Trần Hợp

Bách tán (Vương tùng)

- Araucaria columnaris (G.Forst) Hook (A.Cookii R.Br) thuộc họ Bách tán Araucariaceael.

Cây có nguồn gốc ở Caledôni được người Tân Pháp du nhập gây trồng khá lâu ở nước ta, thường được làm cây cảnh lớn ở các bồn hoa nơi công viên hay trong vườn biệt thự. Sau này được chiết cành, chiết ngọn trồng vào chậu làm cây kiểng. Gần đây được sử dụng làm cây Bonsai trồng ở các chậu nhỏ với một dáng "Trực".

Cây gỗ lớn có thể cao đến 20m (ở các tỉnh miền Bắc và Nam Trung Bộ, Lâm Đồng, còn nơi nguyên sản cây có thể cao đến 60m). Dáng cây hùng vĩ thon đều, thân có nhiều vảy và sẹo do cành lá rụng. Nếu trồng gần các công trình, thân có thể uốn cong một chút. Đặc tính này được các nhà vườn lợi dụng khi ươm gieo từ hạt uốn nắn thành các dạng Bon- sai.

Thân có nhiều vòng cành mọc cách nhau đều đặn, (thường 6 nhánh) gần như ngang, càng lên cao, các nhánh càng cong lên và sát nhau hơn. Lá cứng dạng kim, dài khoảng 1cm, có 4 cạnh và đầu nhọn. Lá có màu xanh bóng rất lâu héo nên xanh quanh năm. Nón đực và nón cái hầu như không hình thành (ở Bảo Lộc, đôi khi gặp nón đực).Do cây không đậu hạt, nên trước đây phải nhập cây con từ nước ngoài, ươm gieo trong bầu rồi mới trồng ở chậu. Gần đây các tỉnh phía Nam có nhập hạt tuy nhiên hạt chống mất khả năng nảy mầm. Cần bảo quản hạt trong nhiệt độ lạnh và ươm gieo ngay trong vòng 1 tuần sau khi thu hái (Nhập cảng phải làm trực tiếp từ nơi thu hái). Xử lý hạt trong nước nóng (ba sôi, hai lạnh ) trong vòng 1 ngày đêm rồi ươm gieo trong cát ẩm (ở khay hay trong bầu). Sau 10 ngày hạt nảy mầm, tiếp tục xử lý bằng thuốc sát trùng để tránh bệnh thối cổ rễ. Vườn ươm cần che bóng và thoát nước.

Bách xanh

Calocedrus Kurz; macrolepirs (Libocedrus macrolepis (Kurz) Benth et Hook) thuộc họ Bách Cupressaceae.

Cây gỗ quý mọc ở vùng núi cao Bắc và Nam Trung Bộ. Gỗ và rễ mùi thơm, lâu mục, màu sáng.

Cây gỗ lớn, cao trên 20m, đường kính có thể 1m, thẳng, cành nhỏ có dáng thuôn, dẹt phân nhánh trên một mặt phẳng. Lá hình vảy xếp 4 chiếc ở một đốt, dẹt, đôi trên và đôi dưới mọc dính nhau. Do cách mọc cành và xếp lá nên tán cây thưa màu xanh bóng và xanh pha trắng xen nhau, khá đẹp. Do đó, gần đây, các nhà vườn ở miền Bắc (chủ yếu ở Hà Nội) đã ươm gieo cây con, uốn tỉa làm Bonsai nhỏ ở chậu, giống như cây Trắc Bách Diệp.Nón đơn tính cùng gốc. Nón đực hình cầu thường mọc ở đầu cành. Nón cái đơn độc, khi chín dài 1.5 - 2cm có 5 vảy dài, dày, mọc đối. Hạt có cánh không đều, thường xếp đôi một.

Ươm gieo khó, cần khí hậu mát lạnh (nhiệt độ bình quân dưới 15°C), ẩm độ không khí cao. Lúc ở vườn ươm cần che bóng nhưng khi trồng ở chậu lại ưa sáng hoàn toàn.

Cây Bách xanh vừa làm cây trồng ở chậu, vừa làm cây phong cảnh, có dáng đẹp, ít gia công, cắt xén.

Bằng Lăng Trung

- Lagerstroemia lecomtei Gagn; thuộc họ Tử Vi Lythraceae.

Cây đang được khai thác rầm rộ từ các vùng núi đá khô ven biển miền Trung (chủ yếu ở rừng còi vùng Bình Thuận) vì dáng thân xù xì, nhiều u lồi, hang hốc, lại lùn thấp. Cây mọc nơi khá thuận lợi, chỉ cao 4 - 6 , bộ rễ đôi khi lộ ra khỏi đất và nổi u nần. Cành nhánh cong queo, mảnh nhẫn. Lá mọc gần đối, phiến nhỏ dạng trái xoan, gốc tròn, đầu thuôn tù, dài 1 - 6cm rộng 2 - 3cm nhẫn, màu xanh đậm. Cụm hoa hình chùy mọc ở đỉnh. Cánh hợp hình chuông có 6 sóng dọc và có lông nhung vàng. Cánh tràng tròn có cuống, 5 - 6 chiếc, màu hồng tím nhạt. Nhị đực nhiều, nằm ở giữa các cành tràng xoè rộng. Quả nang dạng trái xoan, cao khoảng 2cm nằm trên cánh đài bẻ cong xuống.
Cây mọc khoẻ, chịu được đất xấu khô cằn, ưa sáng hoàn toàn, tái sinh bằng hạt và chồi đều tốt.

Cây có dáng thân hấp dẫn, dễ tạo ra các dạng Bonsai độc đáo, tròng ở các hậu lớn, nông để lộ cả thân và gốc. Có thể gia công thêm để tạo ra các u nần và hang hốc làm cho cây đã có dáng vẻ khắc khổ thêm phần bị vùi dập bởi thiên nhiên hà khắc. Hoa nở rộ và đều vào mùa hè (từ tháng 6 - 9) tăng thêm vẻ đẹp của Bon- sai. Hiện nay, cây bằng lăng trung được xếp vào loại Bonsai lớn, cổ thụ, hấp dẫn nhờ phần gốc thân xù xì.

Bình Linh

Có nhiều loài đều có thể cắt xén làm cây Bonsai được. Đặc điểm cơ bản là thân cho gỗ mềm, dễ cắt tỉa và đục khoét. Thân cây già cùng cho nhiều chồi ngủ mọc sát đất nên có thể cắt hết thân cây, sau đó chọn các chồi gốc mà tạo ra các dáng Bonsai khác nhau. Các loài cho dáng đẹp hơn cả là:

Ngũ trảo Vitex negundo L.

Thuộc gỗ nhỏ, chỉ cao 3 - 5m, thân gốc xù xì, phân cành sớm, cành dài tán thưa. Lá mọc đôi, kép chân vịt với 5 lá phụ mềm, thuôn bầu dục, màu xanh bóng ở mặt trên, màu bạc mốc ở mặt dưới rất thơm. Cụm hoa chuỳ lớn, thưa. Hoa nhỏ màu tím. Cành dài và cánh tràng đều hình ống dài, loe rộng ở đỉnh. Quả màu vàng, cây mọc khoẻ, chịu được nắng, gió, có thể cắt tỉa để tạo ra các dáng như thẳng, nghiêng, lệch phù hợp với nơi bày chậu. Cây trồng bằng hạt. Ngoài ra có thể khai thác một số loài khác từ rừng, như:

Bình Linh cánh pinnata L. (V.pubescens Vahl). Vitex

L Cây gỗ lớn, vỏ màu xám có nhiều rãnh nhăn dọc dễ tạo ra các u lồi, cành non có tiết diện vuông và lông vàng. Lá kép chân vịt mọc đối, cuống, cuống chung dài, có cánh mỏng, đỉnh có 3 - 5 lá phụ, lá giữa lớn hơn cả, màu xanh bóng mềm. Cụm hoa hình chùy ở đầu cành, dài 25cm, hoa màu lam hay tím nhạt. Cánh hoa dạng phễu, có móng và chia 2 môi. Quả hạch hình cầu màu đen, gốc có đài. Cây mọc khoẻ, chịu bóng nên làm cây Bonsai bày ở hàng hiên được.

Bình Linh Biển - Vitextrifolia L.var.trifolia

Cây gỗ nhỡ, thơm. Vỏ màu nâu xám, nhẫn. Cành non vuông, có lông mịn xám. Lá kép chân vịt mọc đối, màng 3 - 5 lá phụ, có lông dày trắng ở mặt dưới. Nếu trồng ở các tỉnh phía Bắc, cây rụng lá vào mùa đông, để mùa xuân cho chồi non rất đẹp và rất dễ tạo dáng bằng cắt cành. Cụm hoa dạng chùy ở đầu cành. Hoa màu lam nhạt. Quả hạch gần tròn có gờ dọc và gốc có cánh đài bao bọc.

Cây mọc khỏe nơi đất xấu, thường ở vùng đồi cát sau rừng sác ven biển. Do bị cằn cỗi và gió nên cành thân thường khẳng khiu, cong queo. Có thể khai thác cây bằng cắt hết cành, chờ chối ngủ ở sát gốc nảy chồi thì uốn tỉa.

Bỏng Nẻ (Bạch Tuyết Mai)

Serissa japonic (Thunb) Thunb. (Lycium japonicum Thunb); thuộc họ Cà phê - Rubiaceae.

Cây dạng bụi thấp, chỉ cao khoảng 1m nhưng thường được cắt tỉa làm cây viền các lối đi hay bao mép các bồn hoa. Thân phân cành nhiều, dày xum xuê, do đó muốn tạo được 1 thế Bonsai phải cắt bỏ hết các cành thấp để lộ thân và dùng dây kẽm uốn thân cong theo ý muốn. Các cành ở cao hoặc để mọc tự nhiên hoặc chọn một vài cành đẹp, mọc so le nhau trên thân và cũng được uốn tỉa theo các dáng cao, thấp, cong, thẳng khác nhau. Cành dễ uốn, mọc khoẻ, dễ cho chồi mới. Chăm sóc kỹ có thể lựa chọn cành đẹp một cách dễ dàng.

Lá nhỏ, mọc đối, dài 1 2cm, thuôn đều và nhọn cả 2 đầu, phiến cứng, dài, hoa mọc chụm rất ngắn ở đầu cành, màu trắng đẹp, cánh hoa đều hợp thành ống nhỏ, cánh xoè ra. Quả hình cầu có 2 hạch.

Cây có dáng cần cỗi và gần như cổ thụ ngay từ khi còn nhỏ. Lá nhỏ nên không che hết thân cây. Hoa màu trắng nổi trên đám lá xanh.

Cây dễ trồng bằng các đoạn thân cành, giâm vào đầu mùa mưa, rất chóng có rễ và chồi. Có thể gieo hạt uốn tỉa từ khi có một thân và tạo ra các dạng Bonsai lùn theo ý muốn.

Bông Giấy (Hoa Giấy)

Bougainvillea brasilliensis Rauesch. (B.sprctabilis Willd) thuộc họ Hoa phấn - Nyctaginaceae.

Cây có nguồn gốc từ Nam Châu Mỹ (Brazil), tên tiếng Anh và Pháp là Bongainvillea, Bougainvillier. ở Việt Nam lúc mới du nhập gọi là cây Biện lý.

Cây nhập nội nhưng thích nghi với khí hậu nhiệt đới, nắng và gió nhiều của nước ta (nhất là các tỉnh ven biển). Do có nhiều nguồn khác nhau (trước đây do người Pháp đem trồng nơi vườn nhà, đồn điền ) nên tạo ra các chủng và biến chủng địa lý phức tạp. Thông thường nhất là dạng cây có lá xanh bóng đậm, có lông mịn. Nay các nhà vườn còn tạo ra dạng cây có lá cẩm thạch, rằn ri hoặc ghép trên một cây cả 2 loại lá. Về hoa có loại có bòng gồm một tán có 3 hoa (các nhà vườn gọi là hoa bông rời) hoặc loại mọc thành chùm gồm nhiều tán 3 hoa xếp sát nhau liên tục. Mỗi hoa mang 1 lá bắc lớn, mềm, bóng, nổi rõ gân, có nhiều màu sắc khác nhau từ trắng. hồng, cam đến tím đậm nhạt. Hoa ở trong dạng ống dài, màu vàng (chỉ có cánh đài) nhị đực 7 - 8 chiếc. Không thấy quả nên gây trồng chủ yếu bằng giâm cành.

Các cành và gốc đều có nhiều chổi ngủ nên dễ cho cây mới và dễ ghép các cành có màu hoa khác nhau. Ngày nay, các nhà vườn đều bỏ nhiều công sức ghép nhiều loại cành trên một gốc lớn xù xì để tạo ra một cây Bonsai độc đáo cả về dáng thân lẫn màu sắc lá, hoa trên các cành.

Các bông giấy già thường tạo ra các u nần lớn ở gốc. Khi trồng có thể tạo thêm các vết thương hoặc bới đất để lộ dần phần gốc làm cho gốc thêm phần cong queo, nổi cục. Các cành lớn ở trên có thể cắt bỏ, để lại các cành sát gốc cho cây có dáng lùn và tán xòe rộng. Các cành lớn nếu muốn ghép cành có màu hoa khác phải cắt bỏ phần ngọn và dùng phương pháp ghép áp.

Muốn giâm cành để nhân giống nên thực hiện vào đầu mùa mưa với các cành bánh tẻ, trồng sâu trong đất sẽ cho rễ và chồi nhanh. Đây là một loài cây mọc khỏe, nhanh, dễ trồng, lại có thể tạo ra nhiều dáng thế đẹp.

Cần Thăng

Feoniella lucida (Scheff) SW. (Deronoa lucida Scheff), thuộc họ Cam-Rutaceae.

Thực ra, đây là một loài cây lấy gỗ lớn, nơi mọc tự nhiên có thể cao 20 – 25m, nhưng do mọc nơi đất xấu, tạo nhiều u nổi, cành gãy khúc, hình thành các dạng cây Bonsai đẹp (ở cây gieo hạt rao ra các dạng Bonsai mini). Đặc điểm đặc sắc là từ khi cây nảy mầm đến khi ra cành, thân cây luôn nổi u ở gốc, tự tạo ra dạng xù xì, cằn cỗi. Lợi dụng đặc tính này, các nhà vườn tạo thêm nhiều vết thương ở gốc bằng cách cột lại bằng dây kẽm hoặc bới gốc để lộ phần gốc thân. Có thể uốn cây dễ dàng theo các kiểu thế. Cành thân lại mọc ngang, cong queo có gai, dễ uốn theo nhiều góc. Lá kép lông chim có 9 - 11 lá phụ nhỏ, xếp đều đặn trên cuống chung có cánh.

Cụm hoa hình chùm ở nách lá. Hoa nhỏ màu xanh lục sau trắng, rất thơm. cánh hoa 5 chiếc, xoè rộng làm nền cho đám nhị đực dày đặc, màu vàng.

Quả hình cầu màu xanh chuyển vàng nâu, chua, ăn được.

Cây trồng bằng chiết cành hay gieo hạt các cây già, khi uốn tỉa tạo dáng có thể cắt bỏ các cành không thích hợp. Nếu gieo hạt thì sau 3 năm có thể tạo ra các cây Bonsai nhỏ theo hat y muốn. Hiện nay, cây Cần Thăng được ưa chuộng vì dễ trồng, dễ uốn tỉa để tạo ra rất nhiều thế cây khác nhau. Đôi khi trên một cây nếu bày theo các khía khác nhau cũng thấy các dáng khác nhau.

Có thể khai thác cây mọc hoang dại nơi đất khô cần bị phá hoại nhiều lần bởi động vật ăn có. Cây hoàn toàn chịu được nóng, hạn nên rất thích hợp cho các tỉnh phía Nam. Đưa ra vùng có khí hậu mát lạnh phía Bắc, cây bị rụng lá và dễ chết.

Chân Chim

Là tên gọi của gần 50 loài trong chi Schefflera J.R.et G.Forster.

Mọc trong rừng nước ta được các nhà vườn khai thác làm cây Bonsai vì thân xù xì, cành nhánh có sẹo lớn, nhiều hồi, dễ uốn tỉa. Sau đây giới thiệu 2 loài được sử dụng nhiều nhất:

Chân chim - Scheffera elliptica (BL) Harms (Paratropia elliptica BI), thuộc họ Ngũ Gia Bì - Araliaceae.

Cây tuy thân gỗ nhưng thường sống phụ, cành dài, sống dựa trên các cây gỗ lớn trong rừng. Thân và cành già đều trổ ra nhiều rễ phụ buông xuống hay bám vào cây khác. Do đó cắt các cành xù xì, gẫy khúc để làm các cây Bonsai nhỏ bám vào đá hay trồng ở chậu nông đều rất dễ dàng và đẹp.

Lá mọc cách có 5 - 7 lá phụ xếp xoè ra như chân chim, dài 7 - 15cm có cuống chung dài và có gốc có bẹ. Khi lá rụng để lại sẹo đốt trên cành làm cho cành có u nần. Lá xanh đậm nhưng non màu xanh ngọc bích rất đẹp. Cụm hoa dạng tán xếp thành chuỳ lớn. Hoa nhỏ màu trắng, có 5 cánh hoa xếp tỏa đều, 5 nhị đực, hương thơm nhẹ. Quả hạch cứng có cạnh. 

Cây ưa khí hậu mát ẩm, dễ gặp nơi ven suối, thác nước, mọc dựa vào vách đá hay thân cây khác. Gốc cây thường xù xì lộ ra nhiều rễ nối làm thành mạng lưới dày. Các rễ già cùng với gốc cây làm thành các hốc và u nần khá đẹp. Trồng bằng cách giâm cành hay các đoạn gốc thân.

Chân chim tám lá

- Schefflera octophulla (Lour). Harms (Aralia octophylla Lour; S.choganhensis Harms).
Đây là một trong số ít loài cây gỗ nhỏ của cả chỉ. Cao khoảng 5 - 7m , thân gốc nhăn, có nhiều sẹo và xù xì. Càn mọc thẳng, dài, mang lá mọc cách. Lá khá lớn có 6 - 8 lá phụ dạng bầu dục, màu xanh bóng ở mặt trên, màu nâu vàng ở mặt dưới, mép nguyên. Cuống lá dài 8 - 25cm tận cùng bằng 1 bẹ lớn ôm lấy cành.

Cụm hoa dạng chùy lớn, gồm nhiều tán. Hoa nhỏ, màu trắng, 5 cánh hoa, 5 nhị đực, thơm. Quả hạch hình cầu, có 5 – 7 hạt, khi chín màu tím đen.

Cây mọc khỏe, tái sinh bằng hạt hay chồi đều tốt. Cây mọc nhanh, phân cành nhánh nhiều, dễ uốn tỉa. Cây già khi cắt có dịch màu trong để lâu màu đen, thơm nên là cây Bonsai có giá trị cả về thẩm mỹ và hương liệu. Gỗ mềm, dễ đục khoét và khi lành để lại sẹo lớn.

Cọc rào

Cleistanthus (Miq) Muell sumatranus - Miq; sumatranus Arg (leiopyxis Paracleisths subgacilisGagn) thuộc họ Ba mảnh vỏ - Euphorbiaceae.

Cây gỗ nhỏ, mọc rất phổ biến trong các kiểu rừng rậm ẩm và rừng đã khai thác ở các tỉnh miền Nam. Cây cho rất nhiều chồi mọc sát đất, dài, mềm, dễ uốn và tạo dáng. Thông thường tạo thế cây buông rủ như liễu. Trong tự nhiên do có nhiều cành đẹp giữ lại, còn tỉa bỏ các nhánh bị lấp ở phía trong. Vẻ đẹp nổi bật là cây quanh năm trổ lá non với màu hồng tím nhạt rất mềm mại, phủ lên trên tán lá màu xanh đậm. Nếu khéo uốn tỉa và trồng ở các chậu nông có thể làm cho người thưởng ngoạn tưởng như gặp các loài cây vùng ôn đới. Nếu thêm phiến đá lớn trong 1 chậu rộng miệng có thể thấy mùa thu đọng lại trên tiểu cảnh hoang sơ của vùng núi cao.

Cây rất dễ trồng, khai thác vào đầu mùa mưa, có thể cắt hết cành lá, trồng nơi mát. Khi chồi cây mọc dài chuyển dần ra nắng. Cây mọc trong từng có thể chịu bóng một phần nên làm cây Bonsai trong trang trí nội thất khá thích hợp.

Về hình thái, cây thuộc loại gỗ nhỏ, gốc có múi, màu xanh xám trắng. Lá nhỏ, mọc cách, dạng bầu dục, gốc tròn, đầu kéo dài thành mũi nhọn, mềm, bóng. Cụm hoa đơn tính. Hoa đực có 5 cánh dài, 5 cánh tràng, nhị đực. Hoa cái có 5 cánh tràng, bầu có lông. Quả nang tròn, lớn, khoảng 1cm.

Cúc Mốc (Nguyệt Bạch)

Crossostemphium chinense (L) Mak; (Artemisia chinense L; C. Artemisiodes Less) thuộc họ Cúc - Asteraceae.

Loài cây kiểng khá cổ điển và phổ biến khắp nước ta. Nếu xén cắt hợp lý có thể trở thành cây Bonsai đẹp vì cả dáng cây, tán lá lẫn màu sắc lá đều tôn lên sự hấp dẫn của cây. Thân cứng, sống lâu năm, phân chia cành dày đặc ngay từ gốc, phủ lông trắng mềm như nhung. Lá mọc sát nhau làm cho tán cây khá rậm rạp. Tuy nhiên cành mọc thẳng và cao nên vẫn để lộ phần gốc thân mập, xù xì. Lá ở phía dưới thường rộng ở đỉnh và chia thành 3 thùy. Lá ở đỉnh hẹp hơn dạng thuôn, dài, nguyên. Lá có màu xanh bạc do phủ đầy lông ở cả 2 mặt.

Cụm hoa hình đầu, đơn độc, gốc có nhiều lá bắc xếp thành nhiều dãy. Hoa ở trên hoàn toàn hình ống, màu trắng bạc. Quả bé, ở đỉnh có vòng vảy dính.

Cây mọc khỏe, ưa khí hậu ẩm mát, thích hợp cho các tỉnh phía Bắc. Có thể nhân giống bằng ươm hạt hay tách cây. Trồng cây ở chậu sâu cho rễ mọc thẳng xuống, phần trên có thể để lộ ít rễ bàng tô điểm cho phần gốc thân. Tạo dáng cho cây xòe rộng tán bằng cách để cho nhiều cành gãy khúc theo các hướng, cắt bớt lá pr phần dưới cành, chỉ để lại ở đỉnh sao cho lộ hết vẻ cằn cỗi của gốc. Nếu bày xen với các loài cây Bonsai khẳng khiu khác, sự hấp dẫn sẽ gia tăng. Cây trồng cần nhiều phân bón, đủ độ ẩm để cành luôn vươn dài và lá luôn xum xuê.

Cụm Rìa (Tuyết Mai)

Malpighia coccigera L. thuộc họ Măng Rô Malpighiaceae.

- Nguồn gốc từ Trung châu Mỹ, được gây trồng làm kiểng khá phổ biến ở các tỉnh phía Nam.

Cây nhỏ, chỉ có 1 - 2m phân nhiều cành nhánh dài và khẳng khiu. Nếu cắt xén có thể tạo ra các dáng cây khắc khổ, lòi phân rề phù hợp với dáng của cây Bonsai bị vùi dập ở ngoài thiên nhiên. Lá mọc đối, màu xanh đậm, hình trái xoan, với mép có răng thưa nhọn, gốc răng lõm, phiến lá dày, cứng, bóng.

Cụm hoa có 1 - 2 hoa ở nách lá. Hoa nhỏ màu trắng hay hơi hồng. Cánh dài có 6 - 10 tuyến, cánh tràng dạng bầu dục xòe rộng trên các cuống mảnh, mép hoa có lông. Quả hạch hình cầu màu đỏ.

Bản thân cây đã có dáng đẹp, dễ uốn tỉa, hãm để tạo cây Bonsai mini trong chậu nông và rộng. Nếu xen với các tảng đá nhỏ có thể tạo ra một chậu Bonsai hấp dẫn.

Cây trồng bằng hạt hay giâm cành, mọc khỏe, chóng nảy chồi mới và vươn dài. Các nhà vườn thường trồng lúc đầu ở các hàng rào, cắt tỉa tạo nhiều cành khẳng khiu, sau đó mới tuyển chọn đưa vào chậu, uốn và cắt theo nhiều dáng thế khác nhau, thường tạo thế cây dáng nghiêng và lệch để gây ấn tượng cây bị thiên nhiên phũ phàng.

Cùm Rụm (Bùm sụm)

Carmone microphylla (Lam) Don E. microphylla La; E. buxifolia Roxb; C. retusa (Valhl Mats) thuộc họ Vòi Voi Boraginaceae

Cây phổ biến ở nhiều nước Châu á nhiệt đới nên được dùng làm cây Bonsai từ khá lâu, lan tràn cả sang các nước ở Châu  u. Đây là loài

Bonsai làm trang trí nội thất rất thích hợp, vừa có thân đẹp, tán lá dễ uốn, hoa trắng nở rộ, lại có mùi thơm dịu. Các nhà vườn châu âu đã tạo cho loài này nhiều kiểu dáng đặc sắc, thường làm thành các cây cổ thụ lùn có tán lá vặn vẹo và thưa, gây cho người thưởng ngoạn thấy được một phần của cảnh rừng nhiệt đới.

Ngoài thiên nhiên, cây chỉ cao - 3m, thân gỗ xù xì nhiều khe rãnh. Cành mọc ngắn dây, thẳng dễ uốn theo các chiều khác nhau. Lá nhỏ mọc tập trung ở các điểm trên cành, màu xanh đậm, bóng láng, thường phình rộng ở phía đỉnh và khía răng thưa.

Cụm hoa dạng xim ở nách lá hay đầu cành, phân nhánh. Hoa nhỏ, mọc sát nhau, màu trắng, lớn khoảng 1cm, nổi bật trên đám lá xanh. Cánh tràng 5, dính nhau ở gốc. Quả hạch cứng, màu đỏ cam.

Cây mọc khỏe nơi đất cằn cỗi, thường gặp ở rừng còi ven biển nên dáng cây thường lùn thấp, xòe cánh nhiều, tán rộng như một bụi nhỏ. Nhân giống bằng giâm cành, chóng cho các chồi mới và rễ nổi cao.

Cùm Rụm Răng

Ehretia dentât Courch; thuộc họ Vòi Voi - Boraginaceae. Hiện nay các nhà vườn, các nhà tạo dáng cây còn khai thác một

loài Cùm Rụm mọc hoang ở các rừng còi hay rừng tái sinh để làm cây Bonsai khá hấp dẫn, đó là cây Cụm Rụm Tăng. Thực ra đây là một cây thân gỗ sống dựa, nhưng do đặc tính, gốc rễ xù xì, cành nhánh dễ uốn, chồi ngắn mọc khỏe nên có thể cắt hết cây, chỉ lấy phần gốc làm cây Bonsai lùn, trồng giống như một cây cổ thụ già cỗi. Thân cây mập, dày, nhiều rễ nổi và mốc trắng. Cành nhánh mọc ngay gần sát gốc tạo cho cây một dạng cằn cỗi tự nhiên. Cành ở đỉnh mảnh dễ uốn cắt, nhẫn.

Lá mọc cách, dạng trái xon, mở rộng ở đỉnh và mép có răng thưa. Lá dày màu xanh bóng, đậm, nổi trên nền thân cành màu vàng nhạt.

Cụm hoa trắng, mang 1 - 3 hoa. Cánh hoa 5 xếp tỏa đều, xòe rộng. Quả hạch cứng có 4 hạt.

Cây mọc khỏe, dễ gây trồng, khai thác tự nhiên vào đầu mùa mưa, để nơi mát và khi cho chồi (cuối mùa mưa) mới đem trồng vào chậu và uốn tỉa cho thích hợp. Lúc nhỏ cây chịu bóng, tái sinh tốt dưới tán các cây gỗ lớn nên làm cây trang trí nội thất được. Tái sinh chồi và hạt đều tốt, cây mọc nhanh dễ trồng, sớm thành cây "cổ mộc".

Dành Dành

Gardenia an gustiffolia (L.) Merr. (Vameria angustiffolia G. L; jasminoides Ellis); thuộc họ Cà phê Rubiaceae.

Cây gỗ nhỏ mọc phổ biến ở các nước Châu á. ở Việt Nam, thường gặp chúng nơi ven bờ hồ, ao (các tỉnh phía Bắc) và dọc theo các kênh, rạch (các tỉnh phía Nam). Sau này thấy hoa thơm đẹp nên làm cây cảnh. Cây mọc khỏe, dễ uốn nắn (tạo được cả dáng thác đổ), đặc biệt gốc thân nơi đất ẩm ướt nổi lên các u lớn với các rễ lộ ra ngoài rất hấp dẫn.

Thông thường cây chỉ cao 1 - 3m , phân cành nhiều sát gốc như một bụi dày. Lá mọc đối, dạng trái xoan, màu xanh đậm, bóng. Thường cắt bỏ lá để lộ ra các cành dày nhằn cho dễ uốn. Hoa ở đầu cành, khá lớn, màu trắng có cuống dài. Cánh dài hình ống có 5 - 6 tai, kéo dài dọc ống tráng thành các gờ nổi rõ. Cánh tràng cũng hình ống dài, trên xòe rộng chuy thùy nhăn nheo, lúc mới nở màu trắng, sau chuyển dần sang màu vàng nhạt rất thơm. Quả nạc có đài còn lại ở đỉnh.

Do hoa đẹp, có hương thơm nên các nhà vườn đã tạo ra các chủng có cánh kép (Gardenia angustifolia (L) Merr. Var. flore - pleno Hort) hay lá màu xanh tô điểm bằng viền trắng (Gardenia angustifolia (L) Merr. Var. Variegata Hor) làm cho cây Bonsai thêm giá trị.

Có thể nhân giống bằng hạt, nhưng hiện nay chủ yếu tạo cây bằng chiết, giâm. Muốn có cây Bonsai có dáng đẹp có thể khai thác các cây mọc tự nhiên theo các kênh rạch, sau đó gia công thêm để tạo các dáng độc đáo.

Đề (Bồ đề)

Ficus religiosa L, thuộc họ Dâu tằm Moraceae.

Các loài trong chi Đa, Để (Ficus) đều làm Bonsai dễ dàng và đẹp vì bản thân các loài trong chi này đều mọc khỏe, nhiều chồi, chịu sự uốn nắn và có dáng tự nhiên hấp dẫn. Cây được ưa chuộng hơn cả cây Để vì dạng lá buông dài, cành mềm, có rễ nói và rễ nhiều phụ.

Cây gỗ lớn nhưng có thể hãm nhỏ theo ý muốn và uốn, cắt the nhiều dáng thế khác nhau. Lá hình trái xoan tròn, gốc hình tim nồn với 3 - 5 gân gốc, phía đỉnh kéo dài thành mũi hẹp dần đến nhọn Phiến lá màu xanh bóng, sẫm. Cuống lá dài đưa phiến lá chúc xuống Quả dạng sung, xếp từng đôi một ở nách lá không cuống, màu da sậm.

Trước đây, cây chỉ được trồng làm cây cảnh, cây bóng mát ở sân các đình chùa, sau thấp đẹp và dễ uốn tỉa đã đưa vào chậu và tạo dáng thành ác cây cổ thụ có đủ thân mập, cành xum xuê và rễ buông dài. Cây mọc khỏe, dễ nảy mầm, có thể gặp cây tái sinh ở các môi trường sống khác nhau từ bờ tường, mái nhà đến khe đá, ven đường. Khai thác các cây sống lâu năm ở các nơi cây mọc khó khăn có thể có được các dáng cây đặc sắc. Đa Đề (Đa mít)
Ficus rumphii Bl (F.damit Gagnep)

Rất dễ nhầm với loài trên vì cây cũng có dạng lá hình trái xon, đều kéo dài, gốc hình tim. nhưng phần mũi ở đầu không dài mà chỉ có dạng tam giác nhọn. Các nhà vườn thường gọi là cây Gừa, hay Lâm về. Cây gỗ lớn, vỏ trắng mốc có múi như cây Đề.

Lá hình tam giác dày, màu xanh bóng. Cuống lá dài, đưa phiến lá cong ra phía ngoài. Quả dạng sung, xếp từng đôi, màu đỏ.

Cây lúc nhỏ sống phụ nên tạo ra nhiều rễ con và rễ bám, phân cành nhánh dài kèm theo rễ trụ làm cho cây dễ có dạng cổ thụ, rất thích hợp để tạo ra các tiểu cảnh có đá và nước.

Ngoài ra có thể chọn 1 vài loài khác làm Bonsai bằng hạt hay chiết cành như:

- Sộp - Ficus superba Miq. Var. japonica Miq - Gừa - Ficus microcarpa L.f

Đinh Lăng

Polyscia fruticosa (L) Hams; (Panax fruticosa L) thuộc họ Ngũ Gia Bì - Araliaceae.

Cây có nguồn gốc từ Polynesi đến ấn Độ và được gây trồng làm kiểng trên khắp thế giới, do đó ngày nay hầu như không gặp cây mọc ngoài hiên nữa. Loài trên gần như nguyên chủng và được gây trồng rộng rãi hơn cả. Cây mọc khỏe, dễ trồng, sống lâu năm (càng già càng xù xì, dáng càng đẹp) với tán lá rất hấp dẫn. Sau này, các nhà tròng cây đã khai thác thêm nhiều loài khác có hình dạng lá độc đáo hơn và làm thành một tập đoàn các loài Đinh Lăng trồng kiểng chậu. Các loài này cùng với loài trên đều có thể cắt tỉa tạo ra cá thế Bonsai khác nhau.

Cây gỗ nhỏ cao 2 - 3m, vỏ trắng xám, nhẫn và có nhiều lỗ bì. Cành dài mềm, dễ uốn nắn và cắt xén. Các chồi trên cành nhiều. Lá kép lông kim 3 lần, dài đến 40cm, phiến lá xẻ sâu, hay có răng nhọn (thường ở đỉnh lá) và có mùi thơm.

Cụm hoa có dạng chùm với nhiều tán hoa nhỏ, có cánh tràng trắng nổi trên cánh đài màu xanh. Nhị đực 5 chiếc. Quả dẹt màu trắng đục.

Bonsai thường được cắt tỉa bớt đám lá dày để lộ phần gốc trắng và cành mập làm cho cây có dáng cổ thụ và nhiều u nần hay hốc. Tuy nhiên cây chủ yếu hấp dẫn bởi dạng lá nên có thể dùng loài khác như:

Đinh Lăng đĩa - Polyscias scutellải (Burm.f) Merr. (Crassula scutellaria N. E. Burm)

Đinh Lăng trổ Polysciasguilffoylei (Cogn.et Marché) Bal. (Aralia guilfoylei Cogn.et Marché)

Đinh Lăng tròn - Polyscias balfouriana Bail

Đinh Lăng răng - Polyscias serata Bail

Các loài trên lại được các nhà trồng kiểng tạo ra các chủng (varietas) và dạng (forma) đặc sắc hơn nữa làm cho việc tạo ra các dạng Bonsai đẹp càng thêm phong phú.

Đơn Mặt trời

Excoecaria cohinchinensis Lour.var.cohimchinensis (E.bi colorvar. orientali Gagn) thuộc họ Ba mảnh vỏ - Euphobiaceae.

Cây được trồng làm cảnh từ lâu đời vì có tán lá dẹt với lá có màu sắc thay đổi ở 2 mặt, mặt trên xanh bóng, mặt dưới đỏ tươi. Ngày nay có thể cắt tỉa để tạo ra các thế Bonsai có lá đẹp thay cho Bonsai chỉ có tán lá màu xanh.

Cây gỗ nhỏ, dạng lùn, phân nhánh nhiều, tán rộng và rậm, có nhựa mủ trắng. Trước đây chỉ trồng ở vườn để vừa làm cảnh vừa làm thuốc. Lá gần như mọc đôi, dạng bầu dục ngược, thuôn dài ở gốc, có mũi nhọn ở đỉnh, mép khía răng thưa.

Cụm hoa đơn tính cùng gốc hay khác gốc, mọc ra từ nách lá hay đầu cành. Hoa có lá bắc gần giống cánh đài. Cánh đài 3 chiếc màu xanh, hoa đực có 3 nhụy, hoa cái có bầu 3 vòi.

Quả nang 3 mảnh.

Cây mọc khỏe, dễ trồng bằng giâm, chiết cành. Tạo dáng Bon- sai bằng uốn, tỉa các cành, bỏ bớt các lá già che khuất thân và bón phân để cho nhiều nhánh non có lá mềm bóng.

Nhân đây có thể khai thác một loài khác của chi Đơn Mặt Trời, để làm Bonsai. Đó là cây Giá - Excoecaria agallocha L mọc theo đụn cát ven biển, cửa sông, nơi đất cao nên có thể gây trồng ở chậu với đất trồng thông thường được. Cây có nhựa mủ độc, dó đó nếu khai thác phải hết sức thận trọng, (dễ ăn da và làm hại mắt). Tuy nhiên vì cây có dáng đẹp nên uốn tỉa thành Bonsai rất dễ, đặc biệt vào mùa sinh sản, khi xuất hiện bông đực thì toàn bộ lá cây rụng, từ cành khẳng khiu với các chùm hoa được buông thõng xuống như các cây vùng ôn đới vào mùa đông. Bông đực vừa có màu vàng hấp dẫn, vừa có hương thơm nhẹ. Đối với cây cái, vào mùa hoa lá cũng rụng hết, toàn cây chỉ còn các bông cái mọc thẳng đứng như các chùm nến xanh nhạt khá hấp dẫn.

Loài cây chỉ có thể làm tham khảo cho các nhà chơi Bonsai, vì phải chăm sóc kỹ, tránh để dính vào mủ cây, rất nguy hiểm.

Đỗ quyên

- Rhododendron sp.

Thuộc họ Đỗ Quyên - Ericaceae có nhiều loài có thể làm Bonsai được khai thác từ vùng núi cao hoặc nhập nội, lai tạo gây trồng.

Phổ thông hơn cả là loài Đỗ Quyên ấn - Rhododendron simsii Planch (R.annamense Rehd) được các nhà làm vườn miền Bắc và vùng núi Nam Trung Bộ khai thác làm cay Bonsai có hoa đẹp.

Cây gỗ lùn, chỉ cao 2m, thường trồng ở chậu, cắt cành làm cây Bonsai xum xuê có chiều cao dưới Im. Cành nhánh nhiều, mọc thẳng làm thành tán tròn. Lá tập trung ở đầu cành, dạng bầu dục thuôn, có mũi ở đỉnh, màu xanh bóng mềm, lúc non có lông.

Cụm hoa ngắn ở đầu cành, mang ít hoa, hoa lớn màu đỏ hồng, cánh hoa làm thành ống loe rộng ở đỉnh. Quả nang.

Cây cho hoa nở rộ và mùa xuân, mùa hoa kéo dài qua cả mùa hè.

Các loài thuộc chi Đỗ Quyên đều cho hoa đẹp và được khai thác nhiều làm cây kiểng cả cả ở Châu âu, Châu Mỹ và Châu á. Thường các nước có khí hậu lạnh rất thích Đỗ Quyên, do đó nhiều nghệ nhân đã bỏ công sức để cắt uốn cho dáng cây xum xuê tròng, nở rộ hoa. Dang thế duy nhất là dáng thẳng với tán cây đều đặn.

Hiện nay khu cây cảnh vùng núi Nam Trung Bộ như Đà Lạt (Lâm Đồng) khai thác rất nhiều cây Đỗ Quyên từ vùng núi Lang Biang làm cây Bonsai bày bán. ở miền Bắc, khu khai thác Đỗ Quyên tập trung thuộc về Sapa (Hoàng Liên Sơn) và các nhà vườn cũng đã di chuyển dần xuống thấp để bán cho các người chơi cây kiểng. Tuy nhiên, chúng chỉ thích hợp cho vùng có khí hậu lạnh, ẩm, do đó nếu trồng xuống vùng có khí hậu nóng, cây sẽ ít ra hoa, thậm chí khó sống.

Găng tu hú

Gmelina philippensis Cham thuộc họ Cỏ Roi Ngựa Verbenaceae.

Cây mọc ven rừng hoặc xen lẫn trong đám cỏ làm thành các lùm bụi dày rải rác. Cây rỗ nhỏ mọc thẳng hay các cành dài sống dựa có nhiều gai do các cành thoái hóa. Cành nhánh nhiều, khẳng khiu, mọc ken nhau dày đặc. Lá mọc đối, phiến nguyên hay chia thùy nông, mặt trên màu xanh bóng, nắn, mặt dưới màu xanh mốc trắng và có tuyến.

Cụm hoa ở đầu cành, hoa xếp dày đặc có lá bắc lớn màu tím nhạt xếp lợp lên nhau. Hoa lớn, màu vàng, dạng phễu lệch chia thùy ở đỉnh không đều. Quả cứng, dạng trái xoan, nhẫn, có đài còn lại ở gốc.

Cây mọc ở vùng đất hoang, chịu được khô nóng, cằn cỗi, do đó dáng cây khẳng khiu, cành nhánh cong queo, rất dễ tạo ra các thế đẹp.

Hiện nay ít gây trồng, thường khai thác ngay trong tự nhiên, bứng cây vào đầu mùa mưa, trồng trong chậu, cắt tỉa tùy theo dáng cây có sẵn trong thiên nhiên. Nếu cần, cắt bỏ các cành không thích

hợp, đợi các cành mới của năm sau sẽ uốn tỉa dần. Cây vừa có thế đẹp, có thể tạo ra dáng nghiêng hoặc nửa thác, lại có hoa lớn, do đó các nhà vườn ưa thích.

Ngoài loài trên, có thể khai thác từ các vùng không nóng hay rừng còi thuộc miền Trung một loài khác làm Bonsai khá đẹp. Đó là:

* Găng Tu Hú Đông - Gmelina asiatica L.

Cây gỗ nhỏ, mọc thành bụi dày do cành nhánh nhiều, dài, vỏ thân màu xám trắng, cong queo có khi bò sát mặt đất, nhiều gai cong. Lá mọc đối có phiến nguyên hay chia thùy. Cụm hoa ở đỉnh, có hoa lớn xếp thưa, nở dần 1 - 2 chiếc, màu vàng buông thõng xuống rất duyên dáng. Quả hình cầu cứng.

Cây rất dễ trồng, dáng đẹp, dễ uốn tỉa.

Khế

- Averrhoa carambola L thuộc họ chua me đất Oxalidaceae.

Cây có nguồn gốc từ các nước Châu á nhiệt đới, chủ yếu ở Ma-laysia - Indonesia, đã trở thành cây trồng ăn quả từ lâu ở nước ta.

Những năm gần đây nhận thấy việc chiết cây có thể tạo ra các thếBonsai đẹp với quả mọc lủng lẳng trên thân và hoa tím nở rộ dày đặctrên đám lá màu xanh bóng thưa thớt nên các nhà vườn đã đua nhautạo ra các "cây khế" lùn có trái và hoa quanh năm.

Cây gỗ nhỏ, cao khoảng 3 - 7cm, vỏ thân màu nâu đỏ, có nhiều rãnh, múi ở thân già. Phần cành khá sớm và các cành đều khẳng khiu, xù xì nở ra các cụm hoa dạng chùm rộng, buông thõng xuống khá duyên dáng. Các cành già đều gợi ý cho các nhà vườn các nét đầu tiên để tạp lập một cây Bonsai đẹp. Lá kép lông chim với 7 - 11 lá phụ màu trắng có vệt tím đỏ khá đẹp. Quả mọng có 5 múi dọc, đỉnh trên cuống mảnh làm cho quả lúc nào cũng như buông xuống. Ngoài cây khế ăn trái, hiện nay các nhà vườn còn gây trồng 1 loài khác đẹp hơn là:

* Khế tàu - Averhoa bilimbi L.

Cây có dáng xù xì hơn cây trên. Đám lá mọc ở đầu cành mang lá kép lông chim, lá phụ ni hơn nhưng nhỏ hơn. Đặc biệt cụm hoa dạng chùm mọc ngay ra từ các thân già (cành già) nên sau này cho quả mọc bám vào thân. Hoa nhỏ màu đỏ đậm, đặc biệt quả màu nâu vàng, mọng, dài đến 10cm, có cạnh tròn không thành múi, quả già quả non xen nhau trên thân rất đẹp. Các nhà vườn thường tạo dựng các loại cây Bonsai lớn trồng ở chậu hay trong các bồn xây, tạo dáng bằng cắt gọt cành và đục thân gốc thêm hang gốc, còn phần giữa thân để dài cho đậu quả.

Kim Quýt

-Triphasia trifolata P. Wils thuộc họ Cam - Rutaceae

Cây trồng lấy quả mà mứt và lấy lá làm thuốc nhưng dáng cây gồ ghề, cành nhánh gãy khúc, dễ tạo thế Bonsai đẹp nên từ lâu đã được trồng làm cây kiểng rồi dần cắt tỉa tạo dáng nhất là Bonsai mini với các quả màu đỏ nổi bật trên đám lá xanh.

Cây gỗ nhỏ, mọc bụi cao 1 - 3m, phân cành ngay sát gốc và có nhiều gai nhọn hướng lên trên. Lá mọc cách, dáng kép với 3 lá phụ, dạng trái xoan ngược, đầu hơi lõm, gốc thuôn đều.

Cụm hoa có 1 - 3 chiếc, ngắn, mọc ra từ nách lá, màu trắng, thơm. Cánh đài 3 chiếc màu xanh, cánh vàng 3 chiếc màu trắng, dày, đỉnh uốn cong ra ngoài. Nhị đực 6 chiếc nổi rõ trên cánh trắng. Quả tròn, nạc, màu đỏ, ăn được và chua.

Cây trồng dễ dàng bằng hạt, ươm gieo ở ngay trong bầu, sau trồng vào chậu để tạo dáng. ở các cây già, cành dài có thể chiết.

Thế chủ yếu của Kim quýt là thân dễ gãy khúc, uốn góc, cành lớn khẳng khiu với tán lá thưa ở đỉnh. Dáng này tạo cho người thưởng ngoạn nhiều cảm giác cây bị gió mưa vùi dập, nhưng vẫn vươn lên trổ hoa và kết quả.

Lá Trắng

- Cordia latifoli Roxb thuộc họ Vòi Voi - Boraginaceae

Cây gỗ nhỏ dễ cắt xén, vì có nhiều chồi nên thân tuy ngắn nhưng cành lá vươn dài. Cây được dùng làm cây trang trí và trồng ở chậu cắt xén làm Bonsai vì có đám lá màu vàng xanh nhạt gần như trắng khá hấp dẫn. Tuy nhiên, do diện tích lá khá lớn che khuất thân cây, muốn tạo dáng đẹp phải luôn cắt bỏ các lá già, đục khoét thân cây thêm xù xì và uốn cành cho tán thưa rộng, rạo cho người thưởng ngoạn thấy được sự già nua cằn cỗi.

Thân có vỏ màu trắng vàng gần như nhẫn nhưng do có nhiều chồi ngủ nên có thể gia công tạo các vết thương, không sợ ảnh hưởng đến sự hình thành cành lá. Muốn tạo dáng đẹp, cần cắt tỉa cành sát gốc và hãm trở thành cây nhỏ, trồng trong chậu. Hiện nay cây lá trắng vẫn là các cây Bonsai có kích thước lớn và khá xum xuê. Lá lớn, dạng trái xoan dài, đầu thuôn, gốc hình nêm, phiến mỏng mềm mại, gân thưa, màu mát dịu rất đẹp.

Cụm hoa dạng chùy ở đầu cành. Hoa nhỏ bé, màu vàng trắng, dạng ống dài có lông. Rất hiếm thấy quả.

Cây trồng chủ yếu bằng giâm cành. Rất dễ mọc, chóng nảy chồi và ra rễ mới. Do đặc điểm này mà cây được trồng nhiều làm hàng rào quanh các bồn hoa hay sát các chân tường làm nền cho các cây có hoa sặc sỡ. Việc cắt xén cây cũng dễ dàng vì cây mọc khỏe, dễ nảy chồi và đâm lá xanh trắng quanh năm.

Lộc Vừng

Barringtonia acutangula (L) Gaertn (Eugenia acutangula L) thuộc họ Lộc Vừng - Lecythidaceae.

Các nhà tạo cảnh gần đây chú ý đến loài cây này để làm cây tô điểm cho các tiểu cảnh có bờ nước và các tảng đá bên hồ. Tuy nhiên do thân cây mọc xù xì, gãy khúc và cụm hoa đẹp nên có thể tạo dựng Bonsai có kích thước lớn.

Cây tuy lớn có thể cao đến 15cm nhưng chọn các cây còi mọc nơi bờ nước có thân ngắn, cành dài để khai thác làm Bonsai. Lá tuy có phiền dày nhưng đổi màu dần từ đỏ nhạt lúc non đến xanh đậm xám lúc già, mặt lá thường bóng, láng và mép có răng nhỏ.

Đặc điểm cụm hoa là một bông buông thõng xuống, dài đến 50cm, mang nhiều hoa xếp dày đặc. Hoa màu trắng, có 4 cành tràng xếp đều đặn ở 4 góc khá đẹp. Hoa nở rụng dần xuống mặt nước làm cho tiểu cảnh thêm hữu tình.

Quả dài 3cm có 4 cạnh tù, cũng treo lủng lẳng theo cuống chung buông dài xuống.

Hiện nay, các tỉnh phía Bắc thường khai thác một loài phụ khác đặc sắc là dễ làm Bonsai hơn.

Lộc Vừng đỏ

- Barringtonia acutangula subsp. Spicata (BI) Payens (Stravadium spicatum Bl) cũng thuộc họ L hat Oc Vừng Lecythidaceae.

Cây cũng thường mọc theo bờ nước nhưng chỉ là cây gỗ nhỏ, cao 3 - 5m. Lá màu xanh đậm khá dày. Cuống hoa dạng bông buông dài đến 50cm, mang hoa nhỏ, màu đỏ. Cánh tràng hợp lại ở gốc thành ống nhỏ, trên xòe ra 4 thùy. Cây có thân xù xì nhiều hang hốc nên có thể tạo dựng nên các thế Bonsai đẹp.

Lựu

Punica granatum L. thuộc họ

Lựu - Punicaceae.

Cây có nguồn gốc từ Ba Tư đến ấn Độ nhưng nước ta đã gây trồng từ lâu đời làm cây cảnh cả hoa lẫn quả.

Cây gỗ nhỏ, phân cành nhánh từ gốc thành bụi dày. Muốn có thế cây cong hay thẳng cần cắt bỏ các cành sát gốc, chỉ để lại các cành lớn phía trên. Các cành non thường vươn dài, tiết diện vuông và màu trắng hay đỏ làm nền cho đám lá xanh bóng mượt. Lá mọc đối, dạng thuôn tù, nguyên, nhẵn bóng láng, màu xanh hay pha tím, cuống lá đỏ.

Hoa lớn mọc đơn độc ở nách các lá. Cánh đài hợp ở gốc, trên chia thùy, dày như da, màu đỏ tía. Cánh tràng mèm, nhăn nheo, màu đỏ tươi. Nhị nhiều màu vàng nổi bật trên cánh tràng xòe rộng.

Quả lớn hình cầu, vỏ cứng dày, chuyển từ màu xanh sang màu đỏ tía, bóng láng và nhẫn. Đầu quả có đài còn lại. Quả chín rất lâu rụng có thể làm cây Bonsai trang trí bằng quả quanh năm.

Cây lựu đã trở thành cây Bonsai đẹp của hầu hết các nghệ nhân vì cây ra hoa đỏ rực vào mùa hè, kết trái quanh năm. Nó phù hợp với cảnh và tình người trong những ngày nóng bức của mùa hạ, đúng như câu thơ của Nguyễn Du trong "Truyện Kiều":

"Dưới trăng quyên đã gọi hè Đầu tường lửa lựu lập lòe đâm bông".

Mã Kỳ

- Styphelia malayana (Kack) (Spreng var angustifolia Sleumer)... thuộc họ Mã Kỳ... Epacridaceae.

Loài này đang được các nhà sưu tầm khai thác nhiều ở vùng cát ven biển phía nam (chủ yếu ở Bà Rịa - Vũng Tàu).

Cây có phần thân gốc xù xì, phình rộng, nổi lên các u lớn và vỏ dày làm cho dáng cây khá đặc sắc, hấp dẫn. Các cành lại khẳng khiu, khô cằn, gẫy khúc cũng có nhiều khe rãnh và nổi u ở đỉnh. Cả bụi cây không cao quá 1m (các cây gì mọc nơi đất tốt có thể cao hơn 1 chút).

Lá tập trung trên các cành non, xếp sát nhau, nhỏ bé, hẹp như là các cây họ Thông (Lá Kim), màu xanh đậm \mathfrak{sigma} mặt trên, mốc trắng ở mặt dưới. Cả cụm lá làm cho người thưởng ngoạn liên tưởng đến các bức tranh thủy mặc vùng núi cao Trung Hoa.

Hoa trắng nhỏ có 5 cánh trắng xòe rộng. Quả có nhân cứng, vỏ chuyển từ màu xanh sang vàng cam rồ đỏ thắm nổi lên trên đám lá xanh bóng.

Cây có dáng đẹp tự nhiên, có thể khai thác ở ngoài thiên nhiên đem trồng ngay vào chậu là đã có một cây Bonsai hoàn chỉnh, không phải chăm gọt tỉa như các cây khác. Tuy nhiên, do cây mọc nơi có hoàn cảnh sống đặc biệt vùng cát ẩm, đôi khi úng nước cho nên việc gây trồng rất khó khăn, đến nay ít ai bày trong chậu được lâu ngày.

Mai vàng

Ochna integerrima (Lour.) Merr (Elacocarpus integerrima Lour)... thuộc họ Mai - Ochnaceae.

Cây mọc hoang dại trong rừng miền Trung và miền Nam nước ta, thường dọc vùng bờ biển và theo các con sông, đôi khi gặp ở rừng miền Bắc. Đây là một loài cây được trồng làm kiểng từ lâu đời ở các tỉnh phía Nam vì cho hoa nở vào dịp Tết (trồng cả chậu hay cắt các cành cắm lọ), do đó cây Mai vàng được tuyển chọn để nâng giá trị sử dụng lên nhiều cách khác nhau. Thường có 2 loại: Mai sẻ có hoa nhỏ hơn nhưng mọc dày đặc hơn và Mai châu cho cánh hoa lớn, xòe. Loại này được các nhà vườn nhân số cánh nhiều hơn, thường là 24 gọi là Mai cúc (hay Mai Thủ Đức, Mai Huỳnh Ti). Ngoài ra có thể làm thay đổi màu sắc của cánh hoa như Mai cam có cánh hoa màu vàng cam, Mai thau có cánh hoa màu đồng thau, Mai xanh (Mai Phước Lộc Thọ) có cánh hoa màu xanh.

Cây Mai vàng gắn bó với ngày lễ Tết Nguyên đán đến nỗi mọi người đều tìm mọi cách hãm cây sao cho hoa nở đúng vào ngày đầu xuân (mặc dù mùa xuân ở các tỉnh phía Nam nhằm giữa mùa khô, nóng bức). Thông thường là tuốt cắt bỏ lá lại phải theo dõi thời tiết, nếu gặp lạnh hoa nở chậm, nếu nóng khô kéo dài hoa chóng hình thành. Song song với việc làm giảm ít lá phải bón phân và tưới nước đều gần như nhiều tháng trước ngày Tết. Tuốt lá thực hiện vào tháng chạp ta (từ mùng 10 - 18 ở các tỉnh phía Nam và đầu tháng chạp ở các tỉnh miền Trung), chăm sóc cây (điều tiết tưới nước) sao cho đến khoảng ngày ông Táo chầu Trời (23 tháng chạp ta), nụ mai vàng nút vỏ lụa là có hoa chơi đúng dịp Tết.
Mai Tứ Quý Ochnaatropurpurea DC.

Giống với cây mai vàng nhưng thân gốc thường xù xì, màu đen nâu, đôi khi có rễ nổi, lại cho hoa quanh năm nên các nhà vườn ưa chuộng làm cây Bonsai. Hiện nay nếu tạo ra các dáng đẹp, lùn thấp, cành nhánh vận vẹo, khẳng khiu thì lấy Mai Tứ Quý làm gốc ghép để ghép với các cành mai vàng nhiều cánh làm thành cây Bonsai đẹp. Thông thường dùng phương pháp ghép cành. Để chân ghép và gốc ghép gần nhau, cả cành và gốc ghép đều được gọt bỏ phân nửa về phía đối diện sao cho khi áp vào nhau thì vừa khít.
Dùng dây buộc chặt - sau 2 tháng cắt bỏ các phần không dùng. Ngày nay có thể ghép nhiều cành cáu màu hoa khác nhau trên 1 gốc ghép. Cây Bonsai sẽ cho nhiều loại hoa khác nhau. Thùy theo dáng gốc của Mai Tứ Quý, tiếp tục cắt lìa để tạo ra các dáng thích hợp. Loại cây này được các nghệ nhân ưa chuộng và trồng rất phổ biến ở phía Nam.

Me

Tamarindus indica L họ Vang thuộc Caesalpiniceae.

Cây có nguồn gốc từ châu Phi, được gây trồng rộng rãi ở các đô thị nước ta làm cây bóng mát và lấy quả làm mứt, làm thuốc. Do đặc tính mọc khỏe, sống lâu, nảy chồi dễ dàng nên những năm gần đây, cây Mẹ được hãm và tạo dáng xù xì, cong queo thành Bonsai trồng ở chậu với các thể khác nhau (từ thẳng, nghiêng đến thác đổ).

Cây gỗ lớn, thường xanh, thân ít khi tròn, thường vặn xoắn và có mũi, vỏ màu xám nhiều đường rãnh ngang dọc đều đặn. Cành non mềm, chúc xuống, lợi dụng đặc điểm này để uốn sớm cho cành cong xuống, dài. Lá kép lông chim chẵn, mọc cách, có đến 20 đôi lá phụ nhỏ, ít chep lấp thân gỗ.
Cụm hoa dạng chùm ngắn ở đầu cành hay kẽ lá. Hoa nhỏ cán tràng màu vàng có vân đỏ nổi trên cánh dài màu trắng. Quả dẹt dài chua.

Cây trồng bằng hạt hay chiết cành. Hiện nay thường chọn các cây bị chặt đi chặt lại nhiều lần để lấy phần thân gốc già và các cành khẳng khiu làm thế Bonsai. Thân có gỗ tuy cứng nhưng không mịn nên có thể đục khoét mạnh, tạo ra các vết thương làm cho thân thêm xù xì. Các cành được tuyển chọn, khúc khuỷu, uốn nặn theo các chiều khác nhau.

Ngâu tàu

- Aglaia odorata Lour Cùng với cây Ngâu ta - Aglaia duperrana Pierre, thuộc họ Xoan Meliaceae là hai loài cây được nhân dân ta gây trồng làm cảnh và gần đây làm Bonsai khá phổ biến. Cây Ngâu tàu có tán rậm rạp và quả đẹp lớn nên được ưa chuộng hơn.

Cây gỗ nhỏ , mọc thấp, chỉ cao 1 - 2m vỏ xám, phân cành sớm. Lá kép có từ 3-3 lá phụ, cuống chung có cánh hẹp, màu xanh đậm, bóng. Cụm hoa mọc ra từ nách lá. Hoa nhỏ màu vàng, thơm. Quả hình cầu khi chín màu đỏ, lớn 1-2cm.

Trước đây, Ngâu được trồng ở nơi đình chùa trong vườn để lấy hoa thơm ướp trà (hoa gần như nở quanh năm) nhưng do đặc điểm dễ uốn tỉa, tạo dáng nên đưa vào chậu làm cây Bonsai. Cây trồng bằng hạt hay chiết cành. Cây mọc khỏe, cành nhánh dày đặc từ gốc cho nên cần cắt tỉa để lộ gốc và chỉ chọn các cành thích hợp.

Nguyệt quế

- Murraya paniculát (L) Jack (Chaizas paniculata L, Murraya. exotica L) - thuộc họ Cam - Rutaceae.

Từ gốc gọi là Nguyệt Quế, sau đọc chệch đi thành Nguyệt Qưới, tên cây dựa theo thần thoại Trung Quốc cho rằng trên cung của Hằng Nga ở Mặt Trăng có cây quế (loài cây quý, vị cay làm thuốc): "Thềm quế cung trăng". Cây đẹp, dáng lòa xòa, dễ uốn nắn, hoa hấp dẫn và có hương thơm ngào ngạt về đêm. Đây là cây trồng làm kiểng phổ biến từ Bắc vào Nam. Cây gỗ nhỏ, cao 2 - 4m thường cắt tỉa tạo thế Bonsai lùn, cao không quá 60cm, vỏ trắng nhẫn như dáng thân mềm mại của vùng khí hậu lạnh. Cành nhánh nhiều, d tilde hat e tạo dáng theo các hướng, ít khi ở thế "trực" mà cắt tỉa cho có dáng "siêu" hay "nửa thác". Lá kép có 7 lá phụ, màu xanh bóng nhẵn, điểm các đốm tuyển nhỏ màu trắng, có hương thơm. Cụm hoa dạng chùy mọc ra ở nách lá. Hoa nhỏ, màu trắng, cánh hoa xèo đều rộng, nở rộ về đêm, nhất là vào mùa có trăng sáng vằng vặc, hương thơm của hoa xua đi cái oi bức của các đêm hè và làm nồng mát những đêm thu.

Quả mọng thuôn nhỏ màu đỏ, 1 hạt. Cây rất được ưa chuộng, cắt tỉa dễ và cho nhiều chồi mầm mọc khỏe. Nếu chăm sóc tốt, lá sẽ xanh quanh năm và mùa hoa kéo dài.

Phi lao

Casuarina equisetifolia J. R. et G. Forst - thuộc họ Phi lao - Casuarinaceae.

Cây nguyên sản ở Australia, được gây trồng ở Việt Nam chủ yếu dọc các tỉnh ven biển để chắn gió, giữ cán lấn đất, sau được phát triển rộng làm cây bóng mát, phong cảnh. Do đặc điểm mọc khỏe, chịu được hoàn cảnh khô hạn, lại có nhiều chồi mọc sát đất nên được cắt xén làm cây hàng rào hoặc các hình khối J. R.et G. Forst khác nhau (tròn, vuông, hình tháp). Gần đây, lợi dụng các cây chổi, cây bị gãy, cây mọc nơi cằn cỗi có hình dạng xù xì đặc sắc mà đem trồng ở chậu làm Bonsai.

Cây gỗ lớn, cao đến 20cm, cành non có màu xanh như lá, chia đốt, mỗi đốt có 1 vòng lá dạng vảy xếp sát nhau thành 1 bẹ ngắn dạng răng (1 vòng có 7 lá).

Hoa đơn tính cùng gốc. Cụm hoa đực dạng bông uốn cong ở đầu cành. Hoa chỉ có 1 nhị. Cụm hoa cái tập hợp dạng khối tròn hay hơi thuôn. Hoa chỉ có 1 bầu 2 ô. Lá bắc sau cứng dạng dấu hóa gỗ. Quả có cánh.

Cây ưa ánh sáng hoàn toàn, tái sinh hạt và chồi đều rất tốt, cành non dễ uốn, cắt tỉa, tạo ra các dáng cổ thụ chịu sự nghiệt ngã của hoàn cảnh sống. Các dáng thế đều khá độc đáo vì cành nhỏ không che khuân phần thân và cành già.

Phước hoa

Fuchsia hybrida Voss (F. speciosa Hort) - thuộc họ Rau dừa nước - Onagraceae.

Cây có nguồn gốc từ các nước Nam Châu Mỹ (Mehicô, Pêru...) được trồng làm cây kiểng chủ yếu ở vùng núi Nam Trung Bộ (Đà Lạt). Cây gỗ nhỏ, chỉ cao 1 2m, thường hãm thành cây lùn với các cành dài, đưa chùm hoa lộ và buông thõng ra ngoài. Cành nhánh nhiều, nhẫn, mềm, cong lòa xòa, dễ uốn cắt.

Lá mọc đối hay mọc vòng 3 chiếc, dạng bầu dục, thuôn nhọn ở đỉnh, mép khía răng, có cuống dài.

Hoa mọc từ các nách lá phía ngọn có cuống dài, uốn cong ra. Hoa lớn mọc chúc xuống, màu đỏ tím. Cánh dài hợp thành ống dài, trên chia thùy sâu, màu xanh tím nhăn nheo. Cánh tràng mập lớn thường có 4 chiếc (có thể lai thành kép) nhị đực nhiều, dài, thò ra ngoài buông thõng theo hoa.

Quả dạng bầu dục mập có sẹo do cánh hoa rụng để lại. Nhiều hạt.

Cây ưa khí hậu mát ẩm nhưng nhiều nắng, thường làm Bonsai trồng ngoài trời. Cắt tỉa bớt tán để lộ 1 phần thân, uốn cành cho cong xuống để cụm hoa nổi trên nền lá xanh. Thường bày chậu ở nơi cao (có độn, thống) để thưởng ngoạn cụm hoa ngang tầm mắt.

Phượng tím

-Jacaranda mimosifolia D. Don thuộc họ Núc Nác Bigngoniaceae.

Cây có nguồn gốc từ châu Mỹ (Argentina, Bolivia...) được gây trồng chủ yếu ở Đà Lạt làm cây bóng mát có hoa đẹp. Cây được các nhà vườn ở các tỉnh Nam Bộ gây trồng trong chậu làm Bonsai thường từ chiết (giâm) cành. Và gần đây mới bắt đầu gieo hạt nhập nội

từ Nam Châu Mỹ. Cây mọc khỏe, cho cành dài khá hấp dẫn, báo hiệu cho việc cắt tỉa để trở thành Bonsai đẹp.

Cây gỗ nhỏ, gốc thân cong mềm, cánh nhánh dài, tán thưa. Từ cây chiết và cây mọc từ hạt có thể sớm cắt tỉa, tạo dáng thích hợp. Lá kép lông chim 2 lần, lá phụ nhỏ xếp thưa rất duyên dáng. ở các vùng khí hậu lạnh, gập mùa đông, lá có thể rụng, trơ cành nhánh dài, khá hấp dẫn. Mùa xuân ra chồi mới, màu xanh mướt.

Cụm hoa dạng chùy ở đầu cành. Hoa nhỏ xếp dày đặc, màu tím lam. Cánh tràng hợp thành ống dài, hẹp, đầu hơi loe rộng và chia thùy gần đều nhau.

Quả rất hiếm, thường dạng trái xoan dẹt, mở 2 mảnh và hạt có cánh mỏng.

Cành giâm cần nơi đất ẩm, mát. Cây dễ mọc, dễ tạo dáng, uốn dài cho xòa xuống và đưa chùm hoa ra ngoài đám lá.

Quanh Châu (Chân Châu)

- Sageretia theezans (L) Brong; (Rhamnus theezans L) - thuộc họ Táo ta ... Rhamnceae.

Cây thường được trồng làm hàng rào ở các tỉnh phía Bắc và miền Trung vì tuy là cây gỗ nhỏ nhưng cành nhánh rất nhiều, mọc dài lá xếp dày đặc, dễ cắt xén thành bờ tường xanh. Cành non màu trắng có lông xám, mềm dễ uốn và cho ra nhiều chồi mới.

Lá mọc cánh dạng bầu dục, gốc tròn, đầu thuôn tù, dày, màu xanh bóng. Cụm hoa dạng chùm mọc thẳng đứng. Hoa nhỏ màu trắng xanh. Cánh hoa 5 chiếc xòe rộng đều đặn. Quả hạch cứng màu đen, chua.

Cây dễ trồng bằng giâm cành. Vào đầu mùa mưa, cắt tỉa các cành bánh tẻ từ các cây già, tạo thêm sần sùi, cắt bớt cành sát gốc để có dáng gồ ghề. Các cành non có thể uốn theo các chiều khác nhau. Các nghệ nhân miền Bắc lợi dụng đặc tính mềm dẻo của cành mà uốn thành các con thú, lá dày cho kín lên nhau cho cây luôn xanh tươi. Các canh non nảy ra mọc chài dài được uốn vào trong hay cắt bỏ.

Quyển Bá trường sinh

Selaginella tamariscina Spring (Stachygynandrum tamaiscinum Beauv V)... thuộc họ Quyển Ba - Selaginellaeae.

Cây mọc nơi vách đá, bờ đá khô ven biển miền Bắc và miền Trung. ở môi trường khô, gió, nắng, cây mọc xoắn lại, nhỏ bé và màu bạc. Nhưng khi đủ ấm nơi đất thị, nó nở bung ra, các cành duỗi thẳng, xòe rộng, màu xanh bóng.

Cây được tuyển chọn làm cây Bonsai vì có phần thân giả kết bện thành khối dây gồ ghề mập, màu đen nâu, nhiều múi và hang hốc, trên phân nhánh lưỡng phân, nếu đủ sẽ mở ra thành các nhánh dài xếp hoa thị hay vòng xoắn ở đỉnh. Cả bụi cây khó phân biệt giữa thân và cành.

Lá dạng vảy nhọn (hay hình tam giác) mặt trên xanh bóng, mặt dưới màu xanh bạc thường xếp úp vào cành khi khô. Đỉnh càng có bông bào tử hình tam giác.

Cây khó trồng vì luôn đòi hỏi đủ nước, do đó thường trồng ở các châu nông, rộng miệng. Hiện nay thường trồng ghép nhiều thân giả sát nhau để tạo ra phần gốc dày, dài có hình dạng cổ quái, tạo cho người thưởng ngoạn cảnh già cỗi của thân cây.

Ruối

- Streblus asper L - thuộc họ Dâu tằm - Moraceae.

Cây có nguồn gốc từ các nước Châu á nhiệt đới và được trồng chủ yếu làm hàng rào, mặc dù đây thuộc loài gỗ lớn, thân mập sần sùi, nhiều u nần, cong queo, cành nhánh đều khẳng khiu, tán lá dày, xum xuê.

Cây có đặc tính dễ uốn cắt nảy nhiều chồi mọc khỏe nên từ lâu nhân dân ta đã dùng làm cây uốn thế, tạo dáng và cắt tỉa thành các cây có hình dáng khác nhau, kể cả các dạng chim, thú.

Lá mọc cánh, đơn, dày, cứng khô, nhám, màu xanh nâu, láng ở mặt trên, hơi nhạt ở mặt dưới, mép gợn sóng có răng cưa nhỏ, gân dày đặc khá rõ.

Cụm hoa đơn tính ở nách lá. Cụm hoa đực hình đầu, cụm hoa cái đơn độc trên cuống dài. Hoa màu xanh. Quả nạc màu vàng ẩn trong cánh đài còn lại.

Cây mọc khỏe, chịu được nơi đất xấu, khô cần. Để làm các cây Bonsai có hình thù đặc sắc, thường khai thác các cây mọc dại nơi rừng còi dọc theo bờ biển nước ta. Cây dễ cho chồi mới và có sức sống cao nên việc cắt tỉa có thể thực hiện được dễ dàng.

Sam

Antidesma acidum Retz; (A. diandrum (Roxh)) - thuộc họ Ba mảnh vỏ... Euphorbiaceae.

Cây mọc rộng rãi từ trong rừng ẩm thường xanh đến các đổi hoang lùm bụi, đất trống, từ vùng núi đến đồng bằng và đang được khai thác làm Bonsai do thân gỗ sần sùi, cành nhánh cong queo và mọc khỏe. Cây gỗ nhỏ có thể cao đến 6m nở nơi đất xấu, khô nóng, thân mọc thấp, cành lòa xòa và vặn vẹo. Nếu được cắt tỉa và hãm rễ thành các cây lùn có dáng cổ thụ.

Lá mọc cách, dạng trái xoan, gốc thuôn nhọn, đầu tù, mặt trên xanh bóng, mặt dưới có lông xám nhạt. Lá thường đổi màu vàng trên cành trước khi rụng làm cho tán cây khá hấp dẫn.

Cum dạng bông hoa hẹp, ngắn, mọc ra từ kẽ lá. Quả dạng bầu đục hơi dẹt, xếp sát nhau thành 2 dãy trên cuống chung cong xuống.

Cây mọc khỏe, dễ tạo dáng thành các cây có dạng gồ ghề như bị thiên nhiên vùi dập. Trồng trong các chậu nông để lộ phần gốc thân già cỗi.

Si

Ficus benamina L (D.retusa L. var. nitida (Thumb) Miq) - thuộc họ Dâu tằm- Moraceae.

Trong tự nhiên, cây thuộc gỗ lớn, thân có nhiều múi lớn cong queo, cành nhánh dài, mập không có rễ phụ buông dài. Lá dạng trái xoan, đầu nhọn kéo dài thành mũi, gốc tù, phiến dày, màu xanh bóng, nổi rõ các gân mảnh.

Cụm hoa dạng dung xếp đôi một, không cuống, màu đỏ rồi đậm đen, nhẫn.

Cây được trồng ở chậu từ lâu đời làm cây thế, cắt xén các cành không đẹp để lại các cành mập rồi uốn thành các tầng so le nhau (tạo ra thế thất hiền), đôi khi lai tạo cho có màu sắc lá vân nhạt, hấp dẫn.

Cây dễ trồng bằng các đoạn thân hay ươm gieo từ hạt. Cây con mọc nhanh, dễ uốn nắn theo các thế khác nhau.

* Gừa (xanh) Ficus bejamina L.var.nuda (Miq) Barret. Rất giống cây trên, cành nhánh mảnh, không có lông, lá có dạng lớn hơn loài trên. Quả cũng dạng sung nhưng lớn hơn, màu xanh.

Sơ Ri vuông

Malpighia glabra L họ Măng Rô thuộc Malpighiaceae.

Cây có nguồn gốc từ Trung Châu Mỹ, được gây trồng ở các tỉnh phía Nam làm cây ăn trái nhưng dáng cây lòa xòa, tán rộng, nhiều cành nhánh lớn nên gần đây được cắt tỉa, tạo dáng làm cây Bonsai lớn

trồng ở trong chậu. Cây gỗ nhỏ, phân cành nhánh sớm, sát gốc, chỉ lộ một thân lùn mập, vặn xoắn, cành mềm dài nên đôi khi trồng làm cây hàng rào hoặc cắt đi cho tán tròn.

Lá đơn nguyên, dạng bầu dục, màu xanh bóng đậm nhưng lúc non, có cuống dài, màu hồng khá đẹp. Nhị đực 10 chiếc, màu vàng nổi rõ giữa các cánh hoa.

Quả nhẵn bóng màu hồng đỏ hay màu gạch tôm treo lơ lửng trên cuống mảnh.

Ngày cây trên, các nhà vườn còn trồng 1 loài khác

Sơ Ri tròn

-Carissa carandas Linn - thuộc họ Đào Apocynaceae, cũng cắt xén làm cây Bonsai đẹp.

Cây có nguồn gốc từ các nước Châu á (chủ yếu ở ấn Độ) thân gỗ nhỏ, cong queo, phân cành dài, mềm, có gai cứng chia nhánh. Lá mọc đối hình trái xoan nhọn đầu, màu xanh đậm, bóng, nhẫn.

Hoa mọc thành cụm nhỏ 2 - 3 chiếc ở đầu cành. Hoa lớn, màu đỏ hồng hay gần trắng. Quả hạch lúc non màu đỏ, sau tím đậm.

Cả hai cây đều có thể chiết, uốn cành xuống đất để cho ra rễ hay trồng bằng hạt. Sau 2 năm cây cho hoa và gần như kết quả quanh năm. Cây đẹp, dễ bố trí và uốn thành Bonsai.

Sơn liễu (Vảy ốc)

Phyllanthus wewitschianus Muell-Arg (Phyllanthus fasciculatus (Lour) Muell-Arg; P cochinchinensis Spreng) - thuộc họ Ba mảnh vỏ Euphorbiaceae.

Cây mọc hoang nơi đất trống, khô, khí hậu ven biển. Thân cong queo gần như dạng bụi, cứng, cao khoảng 1m, phân cành nhánh nhiều, mềm, dài buông rủ xuống, có cạnh và mềm đen nhạt.

Lá mọc, sát nhau và gần như đối, xếp trên một mặt phẳng như lá kép, phiến dạng bầu dục, mặt trên xanh bóng, mặt dưới hơi trắng.

Cụm hoa đơn tính khác gốc, hoa nhỏ bé màu xanh ở nách lá. Quả nang, màu xanh, sau chuyển sang màu đỏ, mở 3 mảnh.

Cây mọc khỏe, chịu được nơi đất khô cằn, nhiều nắng. Dáng cây đẹp do cần buông xuống như các cành liễu. Cây trồng ở chậu làm Bonsai ít phải cắt tỉa, với thế thác đổ một cách tự nhiên.

Sơn Trà

Rinorea anguifera (Lour) O.Ktze (Medusa anguifera Lour; Racomanthera Gagn.R.beckiri Gagn) thuộc họ Hoa tím Violaceae.

Cây mọc ở các rừng còi đã khai thác hay ven rừng nơi đất khô, nóng. Cây gỗ nhỏ có dáng mọc thành bụi vì thân mọc thấp phân nhiều cành nhánh dài, lúc non có lông dày màu vàng hoe.

Lá đơn mọc cách, dạng bầu dục ngược, thuôn rộng ở đỉnh tâm cùng bằng mũi tù, mép có răng lớn, không đều, màu xanh bóng ở mặt trên, có lông mềm ở mặt dưới, gốc lá gần như dính vào cành.

Cụm hoa dạng chùm ngắn ở nách lá. Hoa nhỏ màu trắng hay đỏ. Cánh dài và cánh tràng có lòng.

Quả nang có gai mềm chia nhánh, mở ra 2 - 3 mảnh. Do cây mọc nơi đất khô cằn nên dáng cây khẳng khiu, cong queo, tạo dáng rất dễ. Cây mọc khỏe, dễ trồng nên được các nhà vườn khai thác làm cây lùn nhưng già cỗi.

Sung

- Ficus racemosa L (F. glomerata Roxb) - thuộc họ Dâu tằm - Moraceae.

Một trong những cây làm Bonsai phổ biến nhất vì vừa có dáng xù xì, cằn cỗi, dễ tạo ra các vết cắt đẹp, vừa mọc khỏe, để có chồi non có quả mọc dày đặc lâu rụng. Cây còn được nhân dân ta gây trồng để biểu tượng cho gia đình luôn đầy đủ ấm no (sung túc), do đó cây Sung trở nên rất quen thuộc trồng việc tạo thế Bonsai, từ dáng thẳng đứng ành đầy ắp quả đến dạng cong xòa xuống với các cành dài cong queo.

Nếu trồng ở ngoài thiên nhiên, đó là cây gỗ lớn, thân mập, nhiều u nần và các vết nứt sâu (do rạch lấy nhựa), cành nhiều lớp mọc từ gốc (ở các cây cắt ngang thân, rất nhiều chồi ngủ đều phát triển) dài, khỏe, dễ uốn nắn và cắt tỉa.

Lá mọc cách dạng trái xoan, mỏng màu xanh bạc, mềm, nổi rõ các u do sâu bọ đẻ trứng làm ổ.

Quả dạng sung mọc thành chùm dài trên thân (có khi sát gốc) và trên cành già, khi chín màu đỏ tím.

Cây ưa đất ấm ven bờ nước (thường mọc xòe cành ra phía mặt nước), do đó có thể trồng ở chậu rộng để uốn cài dài ra ngoài, có khi cong hắn xuống. Cây rất dễ tạo dáng và có nhiều dáng đẹp.

Sứ Thái

Adenium obesum (Forssk) Roem et Sch (Nerium obesum Forssk) - thuộc họ Trúc Đào - Apocynaceae.

Cây có nguồn gốc từ các vùng bán sa mạc và các trảng cỏ khô của châu Phi. Vì có hoa đẹp, dáng kỳ lạ nên được gây trồng làm cảnh khá rộng rãi ở các tỉnh phía Nam nước ta.

Cây gỗ lùn chỉ cao khoảng 1m, thân mập, phị nước, nhiều nhựa mủ trắng, nổi u lòi lên thành các khối cục lớn như những cái bầu. Rễ cây có khi theo phần gốc thân mà cũng nổi lên và làm các u lớn. Cành nhánh tròn, mập, dài, vươn cao, có thể uốn vận một cách dễ dàng, đôi khi xoắn thành các nút.

Lá mọc tập trung ở đầu cành, dạng thuôn dài, mở rộng dần lên trên và gần như cắt ngay ở đỉnh, gốc thuôn nhọn gần như không có cuống, màu xanh bóng, dễ rụng và vàng khi nhiều nước (về mùa mưa cần che bớt vì cây dễ thối độc do lá vàng héo).

Cụm hoa dạng chùy ngắn, mọc ở đầu cành. Hơi lớn, màu đỏ thắm. Cánh đài và đều hình ống thuôn dài, loe rộng ở miệng, chia thùy lớn gần như tròn xòe rộng ra ngoài. Hoa nở liên tục gần như quanh năm.

Cây dễ trồng, các cành tỉa để héo rồi trồng chóng ra rễ và cho cây non. Nhân giống chủ yếu từ các cành của cây già, mọc tủa rễ lá non và chóng phình ở gốc. Muốn cành giâm có các u mập giống như các cây trưởng thành thì bằng cách vừa trồng vừa nhấc gốc lên cao lộ khỏi mặt đất.

Sừng Trâu

Strophanthus caudatus (Burm.f.) Kurz (Echites caudata caudata Burm.f.) - thuộc họ Trúc Đào - Apocynaceae.

Cây tuy thân gỗ nhưng khi mọc cao thường sống dựa với nhiều cành dài đôi khi quấn lên các cây gỗ khác. Do đó khi trồng làm kiểng, phải cắt các cành để cho ra các chồi mới, cây có dáng lùn và cổ thụ.

Cây thường sống ở rừng ảm, thân mọc ra nhiều u lồi, cong queo và dễ đục đẽo cho các hốc kỳ lạ. Thân non thường có nhiều lỗ khí lốm đốm và có nhựa trong, cành non gần như vuông, mọc rất dài, mang lá xếp đối diện nhau đều đặn.

Lá dạng bầu dục tròn dài, màu xanh bóng láng cả hai mặt. Có thể tỉa bớt lá dọc cành, chỉ để ít ở đỉnh cho đẹp. Hoa lớn, màu đỏ, cánh hoa ợp thành ống dài, thơm.

Quả có 2 đại lớn, dài đến 20cm, mập, gần tròn ở đỉnh mọc gần thẳng góc với nhau như 2 cái sừng trâu. Hạt nhiều, có lông.

Do dáng gốc xù xì, vặn xoắn và cây mọc khỏe, dễ trồng nên đến nay được khai thức tự nhiên từ các cánh rừng già ẩm miền Nam.

Thông Tre

Podocarpus neriifolius D.Don Podocarpaceae. thuộc họ Kim Giao

Cây mọc ở vùng núi Bắc và Trung Việt Nam, nơi đất ẩm, sâu, khí hậu mát mẻ.

Cây gỗ lớn, thân thẳng, tròn, màu vàng nâu. Nếp sống nơi vách núi, nhiều đá, thân có thể cong vặn khá đẹp. Cành mọc vòng.

Lá thuôn hẹp, mọc cách gần như vòng ở trên các nhánh ngắn. Nón đực dạng bông không cuống, thường xếp 3 bông sát nhau ở nách các lá, đầu cành màu vàng nhạt. Nón cái đơn độc trên 1 cuống dài 2cm, để phình rộng, nạc. Hạt hình trứng màu lam tím đính trên một để mập.

Cây chịu được bóng, làm Bonsai bày ở hàng hiên hay trong nhà được. Cây non từ hạt càng chịu bóng hơn. Cành lá và dáng thân làm Bonsai rất thích hợp, cần tạo ra cái dáng thân già cỗi và khắc khổ, tương phản với đám lá xanh trên các cành cong queo để tạo ra ấn tượng mạnh cho người thưởng ngoạn.

Ti Liễu (Thùy Ti Liễu)

- Tamarix indica Wall - thuộc họ Ti Liễu - Tamaricaceae.

Cây có nguồn gốc ở vùng Tiểu á và châu Phi, được nhập khẩu khá lâu vào nước ta làm cây cảnh ở các tỉnh phía Nam (ở các tỉnh phía Bắc thường nhập 1 loài khác là Tamariz chinensis Lour, có lẽ lấy gốc từ Trung Quốc).

Cây gỗ nhỏ, dáng cổ thụ lùn, nếu biết cắt cành sớm để cho thân thêm xù xì và tạo các vết nứt sâu dọc. Cành nhánh nhiều, dài, mảnh, mọc thẳng ngay hay cong rủ xuống, lúc non màu phớt hồng, sau nâu dần.

Lá hình vảy, mọc so le, xếp sát nhau và dính chặt vào thân cành làm co cành nhánh có màu xanh lục đẹp.

Cụm hoa dạng chùm mọc ra ở đỉnh các cành, màu hồng. Hoa nhỏ, cánh hoa rời.

Quả nang cắt vách, hạt nhiều.

Cây có dáng tự nhiên khá đẹp, nếu cắt tỉa sẽ cho dạng cây như liễu, cành dài buông xuống, xanh quanh năm, phù hợp với thế thác đổ.

Thông Hai lá

Pinus merkusiana Cool.et Gauss (P. merkussii Jungh.et de Vriese) - thuộc họ Thông - Pinaceae.

Các tỉnh vùng thấp hay đồng bằng Nam Bộ, để làm Bonsai thường dùng cây Thông Hai Lá hay Thông Nhựa. Gần đây có dùng 1 loài nhập nội đã nhiệt đới hóa khác cây Thông Caribê (Pinus caribaea Morelet) loại có 3 lá với dáng tán và thân đẹp. Cả hai loài này đều là cây gỗ lớn trồng rừng lấy nhựa nhưng có thể hãm thành các cây nhỏ có dáng cổ thụ đẹp.

Thông có thân tròn thẳng như một đức quân tử.

"Làm cây Thông đứng giữa trời mà reo" hoặc uốn cong ngay khi còn non để tạo ra cái dáng "xiêu" thể hiện sự chịu đựng trước các sóng gió, nghiệt ngã của thiên nhiên. Vỏ thân màu nâu đỏ nhạt, nứt dọc sâu làm cho dáng cây già cỗi. Cành nhánh dài cong queo, dễ tạo ra các dáng gấp khúc giúp cho người thưởng ngoạn hình dung nơi sóng đầu gió bão vùng núi cao.

Lá hình kim dài, màu xanh thẫm, bóng, cứng, thô, thường xếp 2 chiếc trong 1 bẹ nhỏ màu nâu (càng thoái hóa). Lá xanh quanh năm.

Quản dạng nón màu nâu bóng, gồm nhiều vẫy xếp úp lên nhau.

Cây ưa sáng, chịu được nóng hạn, mọc được cả nơi đất khô cần lẫn sỏi đá. Cây mọc chậm nhưng dáng đẹp dễ uốn tỉa.

Thục địa

Guazuma ulmifolia Lamk.var.tomentosa H.Schum - thuộc họ Trôm - Sterculiaceae.

Cây có nguồn gốc từ các nước Châu Mỹ nhiệt đới (Mehicô) nhưng mọc ở các tỉnh phía Nam nước ta rất khỏe, dễ thành cây gỗ lớn, tái sinh mạnh và có thể tạo ra các dáng cây Bonsai đẹp nếu cắt gọt tốt.

Cây cho cành nhánh dài, lúc non phủ lông mịn, dễ uốn nắn và xén tỉa.

Lá hình bầu dục hay thuôn hình giáo, đầu nhọn, gốc hình tim với 3 - 5 gân gốc, mặt lá hơi ráp, khô, phủ lông mịn. Mép lá có khía răng đều đặn. Lá non mềm màu xanh bóng khá hấp dẫn.

Cụm hoa ngắn ở nách lá. Hoa màu vàng tươi hay pha trắng. Cánh tràng mọc thẳng đứng cong ở đỉnh với phần phụ xẻ hai như lưỡi rắn, màu nâu.

Quả hình trái xoan có u lồi.

Cây mọc khỏe, chịu được đất xấu, nấy nhiều chồi mập, có thể tạo thế nghiêng hay cong xuống.

Thưng Mức

Wrightia annamensis Eb.et Dub - thuộc họ Trúc Đào - Аросупасеае.

Cây gỗ, thân mập dày, lúc non thường thẳng nhưng già có đế, nhiều u nần xù xì và khía rãnh thành múi sâu. Thân nảy nhiều chồi sát gốc nên các nhà vườn thường lợi dụng ưu điểm này để dùng gốc ghép các loài có lá nhỏ hơn như Mai Chiếu Thủy lá nhỏ (Wrighta religiosa Hook.f.var.microphyllla Hort) để tạo Bonsai có tán lá thưa, không che khuẩn phần thân cành. Cây Thừng Mức có lá khá lớn và dáng cành khó uốn nắn.

Mai Chiếu Thủy

- Wirghtia religiosa (Teisjm.et Biun) Hook.f.

Cây mọc hoang dọc theo bờ nước ở rừng miền Nam nước ta, đã được gây trồng làm cây uốn thế từ lâu đời trong nhân dân. Cây gỗ nhỏ nhưng gốc xù xì có khi nổi u lên (thường gọi là Mai gù) phân cành nhánh nhỏ dài, dễ uốn nắn và cắt tỉa. Các chồi ngủ rất nhiều, liên tục cho các cành mới ở các tầng thân khác nhau.

Lá dạng trái xoan mọc đối, mỏng, màu xanh nhạt đều cả 2 mặt. Cụm hoa dạng xim thưa. Hoa nhỏ màu trắng có cuống dài màu xanh bóng cong xuống làm cho hoa nở chúc xuống đất (mọc ở bờ nước thì soi bóng trên mặt nước nên gọi là Mai Chiếu Thủy), rất thơm. Quả có 2 đại màu xanh, dạng dài hẹp, buông xuống. Hoa nở gần như quanh năm.

Cây mọc khỏe, dễ nảy chồi mới nên có thể chỉ cần gốc (tách gốc) có thể cho cây khỏe mạnh sau một thời gian ngắn.

Thượng Nữ

- Agapetes hosseana Diels - thuộc họ Đỗ Quyên Ericaceae.

Cây sống phụ có hình dạng kỳ dị nên bản thân khi mọc ngoài thiên nhiên đã mang nhưng sắc thái của Bonsai khá hấp dẫn, ít phải sang sửa (đôi khi mọc ở hốc đá có mùn rất dễ khai thác). Gốc thân phình rộng dạng bầu, củ mọc ra nhiều rễ dày, nổi u lên từng đám.

Cây phân cành nhánh nhiều, mọc thẳng, lúc non có lông hoe và cắt tỉa cho nhiều chồi mới.

Lá nhiều, mọc tập trung ở đầu cành, lúc già chuyển màu vàng, khi non lại màu đỏ khá hấp dẫn. Phiến lá khá dày, đầu tù tròn lõm ở đỉnh, góc thuôn đều gần như nhọn. Lá thường rụng khi gặp mùa khô nóng và thiếu nước.

Cụm hoa ngắn chỉ có 1 - 2 hoa mọc ở nách lá. Hoa hình trụ màu đỏ. Quả hình cầu.

Cây ưa khí hậu mát mẻ, chịu bóng một phần, do đó khi đưa xuống vùng đồng bằng thấp.

Ngoài loài trên, các nhà vườn ở Đà Lạt còn khai thác:

Thượng Nữ vàng - Agapetes mainii Hemsley

Cây cho lá lớn hơn, lúc non và già màu nâu đỏ, hoa màu vàng hay màu xanh nhạt.

Thượng Nữ lông - Agapetes velutina Guill

Cây cho lá dạng thuôn hẹp, hoa màu vàng cam lúc già, hơi xanh lúc non. Quả màu đỏ đậm treo trên cành khá đẹp.

Trang (Đơn đỏ)

- Ixora coccinea L - thuộc họ Cà phê - Rubiaceae.

Cây gỗ nhỏ chỉ cao 1 - 2m thường được trồng một cách tự nhiên để làm cảnh (ở chậu cũng như ở trong vườn) nhưng sau thấy cành nhánh dễ uốn, mọc dài sát gốc (gần như cây bụi) nên một số nghệ nhân đã uốn tỉa tạo dáng thành các thế Bonsai. Điểm đáng để khai thác ở cây Trang là cụm hoa lớn, mọc lộ ra khỏi đám lá và nở khá bền, thơm. Cây Bonsai có hoa đẹp đang là xu thế bày bán ở các nhà vườn nên các loài có hoa đẹp đều được quan tâm khai thác.

Lá mọc đối, dạng bầu dục, thuôn, đầu tù, góc hẹp kéo dài đến cành.

Cụm hoa dạng tán lớn, mang hoa dày đặc. Hoa màu đỏ, hình trụ dài, đầu loe rộng chia 4 thùy đều. Quả hình cầu màu đen.

Cây mọc khỏe nơi đất hoang, bờ bãi, ven đường. Cây trồng bằng hạt hay khai thác cây già cỗi nơi đất xấu. Đều tạo dáng và nở hoa nhiều năm.

Có thể dùng các loài khác có hoa màu sắc hấp dẫn:

Trang trắng Ixorafilaysoniana Wall. Trang vàng Ixora stricta Roxb.

Trà Mi

- Camellia japonica L - thuộc họ Chè - Theaceae.

Cây có nguồn gốc từ các nước thuộc châu á ôn đới (Trung Quốc, Nhật Bản...) được gây trồng làm cảnh từ rất lâu ở các tỉnh miền Bắc. Ngày nay do công tác lai ghép mà tạo ra hoa có màu sắc khác nhau và dần chịu được vùng có nhiệt độ nóng hơn (vùng núi Nam Trung Bộ).

Cây gỗ dạng Bụi nhỏ, phân cành nhánh dài thẳng, xum xuê, muốn tạo dáng, việc cắt tỉa khá công phu, thường để dạng tán tròn với nhiều hoa đẹp.

Lá mọc cách, dày, nhẵn bóng, màu xanh đậm, mép có răng cưa mảnh. Hoa đơn độc hay 2 - 3 chiếc ở đầu cành, khá lớn. Cành hoa có màu sắc chuyển tiếp từ cánh đài đến cánh tràng, từ màu trắng đến màu đỏ thắm. Nhị đực nhiều màu vàng nổi rõ trên cánh hoa (ngày nay tạo ra nhiều dạng có cánh hoa kép rất đẹp).

Hoa đẹp, lại thơm, nở vào dịp Tết nên rất được ưa chuộng. Có thể gây trồng bằng giâm, chiết cành. Nhiều nhà vườn đã tiến hành ghép để 1 gốc có nhiều màu hoa khác nhau. Cây quý nên việc tạo dáng cần thận trọng.

Tràm

Melaleuca caeputi Powel - thuộc họ Sim - Myrtaceae.

Cây gỗ lớn phân bố dọc theo vùng bờ biển, theo cửa các con sông nơi rừng Sức đã cạn khô, đất cằn cỗi và nóng, nhiều nắng. Thân cong queo, vỏ khô bong từng mảng xốp mỏng như các lớp áo. Cành nhánh nhiều, khẳng khiu và cằn cỗi. Cắt các cành già và cưa sát gốc, nhiều chồi thích hợp sẽ tạo ra các thế Bonsai đẹp, thể hiện sức sống trải qua nhiều khó khăn, nghiệt ngã của thiên nhiên. Các nhánh non có thể cong xuống (một cách tự nhiên) làm cho dáng của cây rất hấp dẫn.

Lá dày cứng, dạng thuôn đều màu xanh đậm cả 2 mặt, rất thơm. Cụm hoa dạng bông, buông xuống ở đỉnh lại tiếp tục cho các lá non. Hoa nhỏ, xếp sát nhau, màu trắng, thơm. Quả nang có cánh đài bao bọc ở ngoài.

Cây có dáng đẹp ngay từ ngoài tự nhiên. Có thể khai thác các cây cần cỗi hay đã chặt nhiều lần (rùng chồi) với các dạng thân nhiều u mấu, hang hốc hay có cành khẳng khiu làm Bonsai. Sau khi trồng ở chậu, gia công thêm tạo các thế phù hợp.

Tràm Liễu (Tràm bông dài)

Callisteinon citrnus (Curtis) Skeels (C.lanceolatus Sw) - thuộc họ Sim - Myrtaceae.

Cây có nguồn gốc từ Australia, nay gây trồng khá phổ biến ở các tỉnh phía Nam nước ta.

Cây gỗ nhỏ, phân cành nhiều, buông rủ xuống như các cành cây liễu, lúc non có lông dài. Lá hình giáo thuôn đều có 2 đầu, lúc non có lông và phiến màu đỏ nhạt.

Cung hoa dạng bông dài, cũng buông xuống như cành non, mang hoa nhỏ, màu đỏ xếp dày đặc và ở đỉnh tiếp tục cho đám lá non rất duyên dáng. Hoa nở gần như quanh năm. Quả nang.

Cây ưa nơi đất ẩm, bờ nước, cành lá buông rủ xuống mặt nước rất đẹp. Do đó trồng vào chậu thường cũng tạo dáng buông mềm như liễu, đôi khi uốn thân có dạng nghiêng hẳn xuống như thác đổ.

Trắc Bách Diệp

-Thuja orientalis L. (Biota orientalis (L.) Endl... ) - thuộc họ Bách Cupressaceae.

Cây có nguồn gốc từ Trung Quốc, Nhật Bản, nhập nội gây trồng vào nước ta từ lâu đời (chủ yếu các tỉnh phía Bắc, sau lan dần vào Nam).

Cây gỗ nhỏ, phân cành nhánh nhiều từ gốc. Cành xếp lá trên một mặt phẳng làm cho tán có dáng đẹp, dễ cắt xén, cho các hình thù khác nhau. Phần gốc của thân hơi vặn, nhiều đường nứt dọc làm cho cây dễ có dáng cổ thụ.

Lá dạng vảy dẹt, xếp theo 4 hàng có 1 tuyến lớn ở gốc.

Nón cái hình cầu chỉ có 3- 4 vảy, mọc ra ở gốc các cành.

Cây có dáng đẹp, tán hình chóp nhọn, dễ cắt xén lại xanh quanh năm nên được trồng khá phổ biến ở các nhà vườn. Hiện có nhiều chủng có tán đẹp.

Trâm ổi (Ngũ sắc)

- Lantana camara L - thuộc họ Cỏ Roi Ngựa - Verbenaceae.

Cây có nguồn gốc từ các nước Nam Châu Mỹ nhiệt đới và du nhập vào nước ta một cách tự nhiên, từ cây hoang dại nở thành cây trồng làm cảnh và nâng cấp thành các thế Bonsai. Cây vừa có thân bạc trắng xù xì vặn xoắn, nhiều hang hốc, vừa có cành nhánh dễ cắt uốn, nảy chồi dễ, vừa có hoa nở rộ trên tán cây xanh nên được khai thác r hat am r hat o thời gian gần đây.

Cây mọc bụi, phân cành từ gốc nhưng gốc cây rất hấp dẫn được các nhà tạo thế Bonsai chú ý. Chồi cành rất nhiều, mọc khỏe, lúc non có 4 cạnh và có gai mềm.

Lá hình trái xoan, màu xanh nhạt, nhám, mép có răng cưa nhỏ. Cụm hoa dạng tán hình cầu mang nhiều hoa xếp sát nhau. Hoa nhỏ nhiều mà và thay đổi theo thời gian từ vàng nhạt, qua da cam, đến đỏ. Quả hạch vỏ nhẫn.

Cây chịu được khô hạn, cần cỗi, mọc khỏe trong mọi hoàn cảnh sống, dễ trồng bằng hạt hay giâm cành, chóng có rễ và chồi. Có nhiều chủng như:

- Var mista Bail: Cụm hoa có vòng ngoài màu vàng đỏ, vòng trong màu vàng và ở giữa màu gạch tôm.

Varcrocea Bail: Cụm hoa mang toàn hoa màu vàng, vòng trong màu đỏ.

Trâm Sắc

Syzygium oleinum Wright (Eugenia myrsinifolia Hance) - thuộc họ Sim - Myrtaceae.

Cây mọc hoang dại trên đất cát khô cần sau các rừng sác dọc bờ biển nước ta. Do chịu được hoàn cảnh sống khó khăn với thân khẳng khiu, cong queo, cần cỗi dễ tạo thế Bonsai đẹp. Thân có vỏ màu nâu nhạt, nhẫn, cành non có 4 cạnh, dài dễ uốn tỉa.

Lá đơn mọc đối, phiến thuôn dài, hẹp. Lúc non màu hồng nhạt mềm khá hấp dẫn, khi già sắp rụng lại chuyển sang màu đỏ. Cành non dài đưa đám lá màu hồng lộ khỏi tán cây mau xanh thưa dễ làm cho người thưởng ngoạn lầm tưởng với các cây vùng xứ lạnh.

Cụm hoa dạng chùy nhỏ. Hoa thưa màu trắng. Nhị đực nhiều, màu vàng tô điểm cho các cánh hoa xòe rộng. Quả dạng trái xoan màu đỏ đậm.

Hiện nay, cây còn mọc hoang dại nhưng do thân cây đẹp, tán lá duyên dáng, lại dễ trồng tạo ra các thế "siêu phong" hay "thác đổ" khá hấp dẫn nên có thể khai thác làm cây trồng ở bờ nước hay trong chậu nông và rộng.

Trôm

Strerculia foetida L - thuộc họ Trôm - Sterculiaceae.

Cây mọc dại trong rừng Châu á nhiệt đới, được chọn làm cây trồng lấy bóng mát ở đường phố, trong các công viên vì thân khỏe, tán rộng và rụng lá vào mùa đông (ở các tỉnh phía Nam cây rụng lá vào cuối mùa khô để dầu mùa mưa cho lá non cùng với hoa).

Cây gỗ ít khi được hãm chiết thành Bonsai vì lá rộng, cành dẻo khó uốn. Nhưng nếu gia công khéo và cầu kỳ có thể tạo ra các dáng nghiêng, cong khá hẹp.

Thân gỗ vỏ dày, xù xì, nhiều u sần và rễ nổi, có nhựa nở phồng trong nước và có sớ sợi. Lá có 5 - 9 lá phụ xếp dạng chân vịt trên - cuống dài. Lúc non màu xanh mướt mềm, xếp rủ xuống.

Cụm hoa chùy thưa. Hoa nhỏ màu đỏ, tán nhỏ bé dạng ống, nhưng quả rất lớn, có 1 - 5 nang xếp tỏa tròn. Vỏ quả dày hóa gỗ chuyển từ màu xanh, hồng đến đen, treo lủng lẳng trên cành khá đẹp.

Trúc đùi Gà

Bambusa bentricosa Mc.Clure thuộc họ Cỏ - Poaceae.

Cây đang được trồng rộng rãi với thế Bonsai đặc trưng cho Châu á.

Cây mọc thành bụi dày hay thưa và được hãm thành lùm thích hợp với chậu (ngoài thiên nhiên, mơi đất tốt, cây có thể cao trên 10m). Thân cong queo, các đốt nhỏ, đều đặn có lông phình ra ở gốc, dạng như bầu dục, xếp chồng chất lên nhau. Thân non màu xanh bóng, đậm, khi già chuyển sang màu vàng. Mo nhỏ đầu hơi rộng.

Lá hình mũi mác dài, đầu nhọn, gốc tròn hay hơi hình tim.

Cây đẻ nhánh, ra măng khỏe, liên tục, dễ tách bụi để nhân giống. Cây trồng dễ dàng, ưa nắng (càng nắng, cây mọc càng chậm, các đốt càng ngắn càng phình rộng). Khi trồng ở chậu, bản thân bụi cây cũng có thân già, măng non nhưng cũng uốn tỉa, cắt xén cho toàn bụi có nhiều thế khác nhau với phần gốc có rễ nổi cao, tăng phần căn cỗi của cả khóm.

Trứng Gà (Dạ Hợp Lớn)

Magnolia grandiflora Hook.et.Thomsp - thuộc họ Ngọc Lan - Magnoliaceae.

Cây có nguồn gốc từ châu Mỹ (Nam Hoa kỳ) được gây trồng rộng rãi ở nhiều nước Châu á phương Bắc và vùng núi Nam Trung Bộ.

- Cây quý, thân gỗ xù xì, phân cành nhánh nhiều, khẳng khiu, gẫy khúc, dáng cổ thụ, tán rộng thưa, thấp.

Lá dày, cứng, màu xanh đậm ở mặt trên, mặt dưới có lồng dầy màu rỉ sắt (nhất là lúc non). Hoa lớn, màu trắng mọc đơn độc ở đầu cành. Cánh hoa lớn, dày xếp úp nhau khi nở mở rộng. Nhị đực rất nhiều, màu vàng tươi, nổi rõ trên các vòng cánh hoa trắng muốt.

Quả gồm nhiều nang làm chùy cao, màu nâu xám. Cây ưa khí hậu mát ẩm, hoa nở gần như quanh năm (tập trung vào mùa hè thu) rất dễ tạo ra thế Bonsai đẹp. Gây trồng bằng chiết cành. Tạo dáng sau khi cành ra rễ và cắt tỉa các cành non để cành già có nhiều gãy khúc.

Các nhà vườn hiện nay đã tạo ra nhiều chủng có dạng lá và màu sắc hoa khác nhau để làm phong phúc cho các thế Bonsai sẵn có.

Tuế

Cycas - thuộc họ Tuế - Cycadaceae.

Có nhiều loài khác nhau đều có thể trồng ở chậu làm kiểng Bonsai. Có giá trị hơn cả là Vạn Tuế - Cyasrevoluta Thumb. Có nguồn gốc từ Nhật Bản, thân lá dáng đẹp nhất nên được trồng làm cảnh nơi chùa, đình...

Thân hình trụ, đôi khi chia nhánh. Lá lớn, dài, mọc thành vòng dày đặc ở đỉnh thân, dạng kép lông chim, dài đến 2m, gốc cuống có gai. Lá phụ thuôn dài, màu xanh đậm, bóng, cứng, đầu nhọn như gai.

Nón đực đẹp. Nón cái dạng phiến, màu hung vàng dày. Hạt hình trái xoan dẹt.
Gần đây, nhiều loài khác được khai thác từ thiên nhiên đem về trồng, thông thường hơn cả có:

Thiên tuế - Cycas circinalis L.

Cây mọc chủ yếu ở vùng ven biển (kể cả các nước Châu á nhiệt đới khác). Thân hình trụ mập (có thể cao đến 10m), thường hãm thành cây lùn trồng ở chậu. Lá kép lông chim nhưng các lá phụ ít cứng hơn loài trên, đầu lá nhọn thành gai.

Thiên tuế Đồng Nai - Cycas rumphii Miq.

Cây mọc ở nơi đất hoang vùng ven biển miền Trung đến Nam Bộ (Đồng Nai). Lá kép lông chim mềm hơn, lá phụ không thành gai nhọn.

Thiên tuế Trung - Cycas pectinata Griff.

Cây mọc ở các rừng còi miền Trung: Phú Yên, Khánh Hòa, đến Thuận Hải... thân cao có thể chia nhánh, gốc phình rộng.

Tùng La Hán

Podocarpus brevifolius (Thunb) D.Don - thuộc họ Kim Giao - Podocarpaceae.

Cây mọc chủ yếu ở vùng rừng núi cao phía Bắc nhưng được hãm nhỏ gây trồng ở chậu thành các thế Bonsai từ khá lâu. Hiện nay việc uốn tỉa để cho các chậu Bonsai Tùng La Hán đẹp rất có giá trị trên thị trường.

Cây gỗ nhỏ, thân cong queo (tạo ra các sẹo hay cắt cành lớn) vỏ nút dọc đều đặn, màu xám nâu dễ gợi dáng cổ thụ. Cành non màu xanh, sau chuyển màu xám dễ uốn nắn thành các dáng cong, buông xuống hay lượn khúc. Lá hình giáo hẹp, thuôn nhọn ở đỉnh, màu xanh bóng ở mặt trên, hơi xám ở mặt dưới, thường xếp sát nhau ở các điểm trên cành (mọc chụm).

Cụm nón đực dạng bông dài, cong theo đám lá, màu vàng chuyển thành trắng.

Nón cái đơn đọc trên 1 đế mập, phình rộng màu xanh. Cây trồng bằng chiết cành, tạo dáng dễ, đẹp.

Tùng Sà

Sabina chinensis (L) Ant. (Juniperus chinensis L.) - thuộc họ Bách - Cypressaceae.

Cây có nguồn gốc từ Trung Quốc, Mông Cổ, Nhật Bản được nhập trồng làm cây kiểng do có dáng thân, lá đẹp. Ngày nay được uốn tỉa thành các thế Bonsai có giá trị.

Ở nơi nguyên sản, cây có thể cao trên 20m nhưng ở Việt Nam

gây trồng ở chậu hãm nhỏ thành cây lùn cổ thụ. Thân màu đỏ nhạt. Cành non hơi mảnh có các đốm trắng. Lá non dạng kim, màu xanh mốc, lúc già chuyển thành dạng vảy, mọc gần đối rất sát nhau.

Nón đực đơn độc, dạng trứng thuôn dài. Nón cái hình cầu. Hạt gần hình tròn, màu lam xám khi chín.

Cây có dáng đẹp, tán dày, xanh quanh năm, ưa khí hậu ẩm mát, nhưng cũng cần nhiều nắng. Cây có thể uốn thành nhiều thế khác nhau từ "trực" - qua - xiêu - đến - thác đổ...

Tác giả bài viết
Trần Hợp